هله برخيز كه انديشه دگر بايد كرد
پيشنهادهايي براي بهبود وضعيت پژوهش‌هاي دانشگاهي در كشور
همگي شنيده‌ايم كه هندوها گاو را حيواني مقدس دانسته، در منازل و معابد مجسمه آن را نصب كرده و خوردن گوشت و استفاده از پوستش را ممنوع مي‌دانند. گاوها در خيابان به‌طور آزادانه در حركتند، سبزي‌ها و ميوه‌هاي مغازه‌ها را مي‌خورند و ترافيك شديد ايجاد مي‌كنند. اما ارتباط گاو مقدس هندوها با موضوع اين يادداشت چيست؟ چند هفته پيش شاهد انتخاب يكي از بهترين گزينه‌هاي موجود جهت تصدي معاونت پژوهشي وزارت بهداشت بوديم، اما در كمال ناباوري اين دوست دانشمند در يكي از اولين اظهارنظرهاي خود گفت: «اهداف وزارت بهداشت در برنامه توسعه هفتم رسيدن به رتبه ۱۴ دنيا و رتبه اول منطقه در توليد علم است.» معتقدم حال كه وزارتين بهداشت و علوم به دست جمعي از نخبگان كشور افتاده، وقت آن است تا در خصوص برخي سياست‌هاي اشتباه قبلي تجديدنظر كنند.
اما مشكل چيست و چه بايد كرد؟
متاسفانه سال‌هاي زيادي است كه ارزيابي رتبه ايران از نظر تعداد مقالات به عنوان شاخص مرجعيت علمي شناخته شده و پيوسته ارتقاي جايگاه آن موجب مباهات مسوولان در كابينه دولت‌هاي مختلف بوده است و به همين خاطر منابع عظيمي از سرمايه‌هاي اين مملكت را به سمت آن هدايت و توان علمي جمع كثيري از دانشجويان و اساتيد را به اين سو بسيج كرده‌اند. اما سوالي كه مطرح مي‌شود، آن است كه به‌رغم اين سير صعودي چرا اين بهبود را نه تنها در زندگي جاري، بلكه در محيط‌هاي دانشگاهي نيز حس نمي‌كنيم؟ به عبارت ديگر اين چه نوع توليد علمي است كه نمي‌تواند گرهي از مشكلات كشور باز كرده و دردي از دردهاي ما را دوا كند؟ سال گذشته در مقاله‌اي در همين روزنامه وزين به تاريخ سيزدهم شهريور ماه با عنوان «توليد علم در ايران: مرجعيت علمي يا توهم دانايي» توضيح دادم كه چگونه سال‌هاست اين وزارتخانه‌ها تعمدا و تسامحا با سياستگذاري غلط
وضوع توليد علم را به چاپ مقالات علمي-پژوهشي به عنوان شاخص مرجعيت و توسعه علمي كشور تقليل داده و بدين ترتيب جامعه دانشگاهي را با بحران مواجه ساخته‌اند كه علاقه‌مندان به آن مقاله رجوع كنند.
اما چه بايد كرد؟
بخشي از پاسخ به اين سوال در دل مطالب پيشگفت است يعني آنكه به جاي تمركز صرف روي مقالات كه بخش عمده آنها به درد محققان خارجي مي‌خورند و اعطاي انبوه مشوق‌هاي متنوع به نويسندگان آنها لازم است تا دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌ها براي ساير بروندادهاي پژوهشي همچون تاليف و ترجمه كتاب، تهيه اسناد سياستي، ارايه راهكارها جهت حل معضلات اجتماعي، ساخت فيلم‌ها و پادكست‌هاي آموزشي نيز امتياز بالايي قائل شوند.
نكته مهم ديگر آن است كه جهت استفاده از پژوهش‌ها بايد بتوانيم پلي بين محققان، سياستگذاران، مجريان و آحاد افراد جامعه ايجاد كنيم تا پژوهشگر بتواند نتايج يافته‌هاي خود را در اختيار مصرف‌كنندگان حقيقي اين يافته‌ها گذارده و تاثير آن را به‌طور ملموس حس كند. در اين چارچوب نيازمند استراتژي‌هايي هستيم كه بتوانند به علايق تمام ذي‌نفعان مساله مورد پژوهش توجه كنند و در نهايت قادر باشند ديناميك قدرت حاكمه را به كار گيرند.
در حال حاضر خوشبختانه (يا متاسفانه!) بيش از هزار مركز تحقيقاتي، پژوهشكده، پژوهشگاه، انديشكده و... در سطح دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌ها داريم كه اكثريت قريب به اتفاق آنها به شكل جزايري مستقل عمل مي‌كنند؛ مي‌توان آنها را شناسايي و واحدهاي مرتبط را به شكل شبكه‌هاي تحقيقاتي جهت پاسخ به معضلات ميان بخشي و بين رشته‌اي منسجم كرد تا هر يك بخش مربوط به خود از اين پازل را حل كنند. علاوه بر اين، ذكر اين نكته ضروري است كه انقلاب نوين تكنولوژيك سال‌هاي اخير تشكيل اين شبكه‌ها را تسهيل كرده است. به‌طور مثال جالب است كه بدانيم به‌رغم اينكه سازمان جهاني بهداشت از بسياري از شبكه‌هاي اجتماعي استفاده مي‌كند اخيرا قراردادي نيز با تيك‌تاك (يك پلتفرم مبتني بر فيلم‌هاي كوتاه) منعقد كرده است تا از اين ظرفيت آموزشي و پژوهشي استفاده كند. در همين چارچوب يوتيوب، اينستاگرام، لينكدين و ... ظرفيت‌هاي مغفول ما جهت كاربردي ساختن تحقيقات در كشور هستند و پيشنهاد آخر تقويت ارتباطات بين‌المللي است. متاسفانه بايد اذعان كنيم كه بنا به دلايل مختلف كه خارج از حوصله اين گفتار است در نوعي انزواي بين‌المللي به سر مي‌بريم.
بايد بپذيريم كه بخشي از مشكلات و موانعي كه امروز با آنها مواجهيم قبلا در ساير كشورها نيز مساله‌ساز بوده‌اند و مطمئنا آنها راهكارهايي براي آنها پيدا كرده و ما نيز نيازمند راه‌حل‌شان از مسير بهره‌گيري از اين تجربيات هستيم.
جان كلام آنكه، تقليل توليد علم به چاپ مقالات علمي- پژوهشي در كشور شبيه موضوع گاو هندوهاست كه گرچه بسيار مقدسند، اما تقدس‌شان براي زندگي هندوان بي‌ثمر است. ضروري است تا در اين زمان، به جاي تكرار سياست‌هاي ويرانگر قبلي و تفاخر به شاخص‌هاي بيهوده، شجاعانه نسبت به تجديدنظر در آنها اقدام كرده و دانشگاه‌ها را از اين ابربحران خارج كنيم. حمايت از ساير دستاوردهاي پژوهشي، ايجاد شبكه‌هاي تحقيقاتي، نوآوري در روش‌ها و ارتباطات بين‌المللي بخشي از راهكارهايي هستند كه مي‌توانند وضعيت پژوهش‌هاي دانشگاهي كشور را سامان دهند.
استاد پزشكي اجتماعي دانشگاه علوم پزشكي تهران