«نواستعماري امنيتي» در خليج فارس و گزينه‌هاي ايران
علي اكبر نقيه
ترامپ اخيرا به شيخ نشينان خليج فارس هشدار داد كه «بدون حمايت امريكا يك هفته دوام نخواهيد داشت». امريكا با سياست «نواستعماري امنيتي», ذهنيتي در شيخ نشينان منطقه برساخته و بازتوليد مي‌كند كه روابط منطقه را در ۴۰ سال اخير شكل داده است. اين ذهنيت سه پيش فرض دارد:
۱- خاندان سلطنتي در قدرت, جامعه را نمايندگي نمي‌كنند و پايگاه اجتماعي ندارند.
2- وجود ارتش مقتدر در ديگر كشورهاي عرب مانند مصر و ليبي و عراق, نهايتا منتج به كودتاي نظاميان عليه خاندان سلطنتي شده است؛ لذا بقا و دوام حكومت سلطنتي ايجاب مي‌كند كه ارتش, مقتدر و منسجم نباشد.
3- نداشتن ارتش مقتدر, امنيت ملي را به مخاطره مي‌اندازد و موجب هجوم نظامي خارجي مي‌شود. متهم اصلي هم طبيعتا ايران است.
راهكار چيست؟ امنيت كشور را به نيرويي خارج از منطقه كنترات كنند. امريكا به خواست و با خرج شيخ نشينان در خليج فارس حضور دارد. ظاهرا نقش بازدارندگي ايفا مي‌كند و مامور تامين امنيت شيخ‌نشينان در صورت وقوع جنگ است. به عنوان مثال, پشتيباني مستقيم نظامي امريكا در حملات عربستان به يمن, يك وظيفه از پيش توافق شده و پرداخت شده است. فروش ميلياردي تجهيزات نظامي به شيخ‌نشينان, نوعي پوشش براي پرداخت خدمات امنيتي است. با آن همه مخارج سنگين نظامي, عربستان سيستم نظامي كامل و مستقل و ارتش منسجم ندارد و نخواهد داشت. حضور نظامي در خاورميانه, اهدف استراتژيك منطقه‌اي امريكا را تامين مي‌كند: ثبات توليد و انتقال نفت به سوي غرب, حفاظت از منافع تجاري در خليج فارس, تامين امنيت اسراييل و نظارت و كنترل تحركات ايران. امريكا از عوامل و وقايع متعدد در خاورميانه بهره مي‌برد تا ذهنيت لازم براي تداوم سياست نواستعماري امنيتي را بازتوليد و به روز كند. به عنوان مثال, انقلاب اسلامي در ايران بهانه‌اي براي ايجاد هراس در شيخ‌نشينان بود و منجر به پايه‌گذاري شوراي همكاري خليج فارس شد. از وقايع موسوم به «بهار عربي», پيروزي‌هاي جبهه مقاومت در منطقه, پتانسيال تقابل شيعه-سني,... براي ايجاد هراس در شيخ نشينان و احيا و بازتوليد ذهنيت لازمه نواستعماري امنيتي استفاده مي‌شود. سياستي موفق و بيش از انتظار تاثيرگذار بوده است. رييس اسبق سيا در سميناري در آكسفورد مي‌گفت ملك عبدالله عميقا باور دارد كه ايران به دنبال احياي امپراتوري پرشين است! در جلسه‌اي ديگر, سفير وقت انگليس در عربستان مي‌گفت هر خرابكاري در خاورميانه مي‌شود, عربستان سعودي با قاطعيت و بدون احساس نياز به ارايه شواهد مي‌گويد كار ايران است. او همچنين اظهار داشت كه صحت بسياري از اين ادعاها توسط سرويس‌هاي اطلاعاتي غربي مورد تاييد نيست. البته تداوم اين ذهنيت در شيخ‌نشينان بي‌چالش نيست. از طرفي حاكمان جوان در عربستان و قطر و اصلاحات و تغيير رفتار حكمراني و سياستي آنها, اقشاري از جامعه را جذب و اميدوار كرده و پايگاه اجتماعي نسبي براي حاكمان ايجاد كرده است. همچنين, نسل جديدي به تدريج امور را در اين كشورها به دست مي‌گيرند كه دغدغه‌هايي پيش‌رو مانند حكمراني ديجيتال, آينده نگري, انرژي تجديدپذير, هويت ملي و فرهنگي, آزادي‌هاي اجتماعي و... دارند. اين نسل تحصيلكرده و دنيا ديده است و در بيست سال اخير در كنار مستشاران و مشاوران مديريتي غربي, تجارب نابي كسب كرده‌اند. لذا متقاعد كردن آنها به نيازمندي امريكا و غرب و تحميل توافقات و هزينه‌هاي ذلت‌بار به اعراب پيچيده‌تر شده است. هشدار ترامپ به شيخ‌نشينان كه «بدون حمايت امريكا يك هفته دوام نخواهيد داشت» در همين راستا قابل تحليل است. هدفگيري فعلي امريكا براي تداوم اين ذهنيت, به روز‌سازي «خطر ايران» و تداوم دشمن‌سازي ايران براي اعراب است. شواهد فراواني در دست است كه عادي‌سازي روابط اعراب با اسراييل با محوريت «خطر ايران» در حال پيگيري جدي است. اهميت استراتژيك اين سياست براي ترامپ طبيعتا بر حل اختلافات با ايران و حفظ برجام ارجحيت دارد. با توجه به شكننده بودن ذهنيت لازم براي نواستعماري امنيتي, اگر روزي هراس از «ايران بمثابه دشمن» بطوري معنادار كم اهميت شود, سياست نواستعماري امنيتي فرو مي‌ريزد. پرداخت‌هاي گزاف اعراب به امريكا بي‌توجيه مي‌شود و حضورش در منطقه غيرموجه. با اين چشم‌انداز, ايران چه گزينه‌هايي براي مقابله با سياست نواستعماري امنيتي امريكا در خاورميانه و انهدام ذهنيت لازم براي تداوم آن سياست دارد؟ كدام‌يك از اقدامات ما اين ذهنيت را تشديد مي‌كند و چگونه مي‌شود پيش فرض‌هاي آن را در اذهان شيخ‌نشين‌ها به چالش كشيد؟ تضمين احترام به تماميت ارضي كشورها و عدم پيگيري سياست براندازي آن حكومت‌ها با سطح روابط و فضاي عدم اعتماد فعلي كفايت نمي‌كند. شايد بايد از تغيير ادبيات رسمي و رسانه‌اي تحقير اعراب و شيخ‌نشين‌ها و فرضيات قديمي از آنها كه با واقعيات امروز تطابق ندارد آغاز كنيم. نه تنها تحقير نكنيم، بلكه رفتارمان به نوعي القاي اعتماد به نفس باشد كه شما هم مي‌توانيد مستقل باشيد! گفتمان دسته‌بندي اعراب در جبهه استكبار و «نوكر امريكا» را بازبيني كنيم. هدف شالوده‌شكني آن ذهنيت باشد تا در نتيجه از نواستعماري امنيتي استكبار رهايي يابند. مبارزات جبهه مقاومت در منطقه در گفتمان و هدفگذاري به تمركزش بر مقابله با اسراييل بازگردد. شايد بلندپروازي‌هاي اخير امير قطر و اصلاحات اجتماعي-اقتصادي وليعهد عربستان فرصت‌هايي براي آغاز گفت‌وگوي رسانه‌اي، آكادميك و ديپلماتيك ايجاد كنند تا بتوان ذهنيت برساخته نواستعماري امنيتي را براي شيخ‌نشين‌ها شالوده‌شكني كرد. سياستي منسجم و هوشيار و بلندمدت مي‌طلبد. روابط فعلي در خاورميانه بسيار مخرب است و چشم‌انداز مثبتي براي هيچ يك از طرفين منطقه‌اي از جمله ايران ندارد. شايد عبرت گرفتن از سير روابط دو كره آغاز خوبي باشد براي تحول روابط و ايجاد نظم نويني در خاورميانه كه به كوتاه كردن دست بيگانگان غربي از خليج فارس منجر شود.