بندر چابهار مجددا از ليست تحريم‌ها كنار گذاشته شد
چابهار؛ چهار‌راه اقتصاد
آويده علم‌جميلي
اواسط هفته جاري آليس ويلز، معاون وزير خارجه امريكا در جنوب آسيا ضمن تاييد عدم قرار‌گيري بندر چابهار در ليست تحريم‌هاي امريكا، از اهميت اين بندر براي كشورهايي نظير افغانستان و هند پرده برداشت. ويلز معتقد است اين بندر مي‌تواند راهي براي تجارت ميليون دلاري افغانستان باشد كه همزمان با پايان وابستگي اين كشور به بندر كراچي پاكستان است. هر چند امريكا عدم تحريم چابهار را به دليل كمك به كشورهايي مانند افغانستان مطرح مي‌كند، اما دسترسي آسان هند از طريق چابهار به آسياي ميانه، مهم‌ترين دليلي است كه امريكايي‌ها را به فكر عدم تحريم اين بندر و البته افزايش نفوذ هند در زماني كه چين مشغول مذاكره براي جنگ تجاري است، انداخت.
يك ميليارد دلار، ترانزيت از طريق چابهار
دو كشور ايران و پاكستان، مهم‌ترين بنادر آزاد براي تجارت را دارند كه سرمايه‌گذاري‌هاي زيادي نيز از سوي چين و هند داشته است. بندر كراچي، بندر گوادر و بندر چابهار به عنوان مهم‌ترين بنادر براي اتصال آسياي ميانه به جنوب آسيا هستند. در سال 2016 هندي‌ها 500 ميليون دلار براي توسعه زيرساخت‌ها به منظور بهبود مسير‌هاي جاده‌اي و ريلي بين چابهار و افغانستان، تعهد دادند. اين بندر كه دسترسي هند به افغانستان از طريق دريا را آسان مي‌كند، مي‌تواند ترانزيت 700 ميليون دلاري كالا انجام دهد. هر چند مقامات هندي ابراز اميدواري كردند كه تا 2020 اين رقم به يك ميليارد دلار برسد كه اين مهم با افزايش ظرفيت زيرساخت‌هاي چابهار و توجه ويژه به آن امكان پذير است. هندي‌ها براي افزايش ظرفيت بندر چابهار سرمايه‌گذاري ۱.۵ ميليارد دلاري براي ساخت مجموعه‌اي از جاده‌ها و راه آهن انجام دادند. اين بندر قادر است 8 ميليون و 500 هزار تن كالا را جابه‌جا كند.
بندر استراتژيك
چابهار بندري است كه جنوب آسيا را به آسياي ميانه متصل مي‌كند. اقتصاد جنوب آسيا در حال توسعه است اما عدم ارتباط آسياي ميانه به دريا، نكته‌اي است كه تجارت با كشورهاي آسياي ميانه را تنها از راه خشكي ممكن مي‌كند. هند و چين از طريق دو كشور افغانستان و پاكستان سعي مي‌كنند با آسياي ميانه ارتباط بگيرند. هند با اجاره بندر گوادر در پاكستان و نيز با اجاره و سرمايه‌گذاري در بندر چابهار سعي در نفوذ و در اختيار گرفتن بازارهاي آسيانه ميانه دارد. فاصله اين دو بندر 70 كيلومتر است. اما افزايش رقابت هند با رقيب قدري همچون چين، باعث توسعه هر دو بندر شده است.پيش‌تر هند از طريق پاكستان الزامات ورود كالا به افغانستان و سپس آسياي ميانه را فراهم مي‌كرد اما بعد از مخالفت پاكستان، دهلي‌نو به اجبار مسير جايگزين چابهار را براي دور زدن پاكستان در تجارت با افغانستان برگزيد. اما چين با استفاده از بندر گوادر پاكستان همچنان به آسياي ميانه كالا مي‌فرستد.
چابهار، حلقه واسط هند به آسياي ميانه
چابهار يكي از سه بندر دريايي است كه براي اتصال مسير راه ابريشم استفاده مي‌شود. مسير راه ابريشم در سال 2013 توسط شي جينگ پينگ، رييس‌جمهور چين ارايه شد. علت ارايه طرح آن بود كه دو موتور مولد اقتصاد چين شامل توسعه زيرساخت‌هاي اقتصادي داخلي و صادرات كالا به كشورهاي در حال توسعه ديگر كارايي گذشته را نداشت. توسعه چابهار به عنوان يك منطقه آزاد تجاري، براي اتصال هند به كشورهاي آسياي ميانه ضروري است. هند مي‌داند بندر چابهار مي‌تواند مانع از نفوذ چين به آسياي ميانه شود. از سوي ديگر نزديكي بيشتر هند به افغانستان، به عنوان يكي از متحدين امريكا كه پايگاه نظامي نيز دارد، مي‌تواند از نفوذ بيشتر چين در منطقه آسيا به ويژه در هنگام جنگ تجاري، بكاهد. همكاري بيشتر افغانستان و هند نه‌تنها منجر به ورود كالاهاي هندي به بازارهاي آسياي ميانه مي‌شود، بلكه افغانستان را بيش از پيش در زمره متحدان منطقه‌اي امريكا قرار مي‌دهد. هر چند اهداف پروژه هند در بندر چابهار با اهداف چيني‌ها در بندر گوادر پاكستان متفاوت است اما اين دو كشور هر دو خواسته مشابهي دارند و آن تجارت و دسترسي به بازارهاي بيشتر است. با ادامه اختلافات هند با چين و پاكستان از يك سو و هم‌پيمان بودن با امريكا، تلاش اين كشور براي افزايش قدرت امريكا در منطقه به خصوص در حوزه تجارت است. يكي از مهم‌ترين كارهايي كه اين كشور انجام مي‌دهد، كاهش سهم چين از تجارت با دنيا از طريق بنادر جنوب ايران و پاكستان است. بسياري از كارشناسان معتقدند ايران با استفاده از ظرفيت بندر چابهار و اهميتي كه منطقه آسياي ميانه براي چين و هند دارد، مي‌تواند بخشي از اثر تحريم‌ها را جبران كند يا به واسطه هند، امريكا را مجبور به عقب‌نشيني از مواضع تند تحريمي كند.
هند در كنار اروپا براي دور زدن تحريم ها
اينكه چرا چابهار تقريبا هميشه از تحريم معاف بوده اما نفت ايران هر روز گرفتار سختي‌هاي بيشتر مي‌شود، فشار مضاعف به ايران از طريق نفت و ادامه تجارت و سرمايه‌گذاري در چابهار، نكته‌اي آشكار دارد و آن نياز امريكا به تمام پتانسيل‌هاي منطقه براي اعمال فشار حداكثري به چين است. از اين رو در تلاش است تا بتواند هندي‌ها را همسو با سياست‌هاي خود كند.اما هندي‌ها مي‌دانند ايران به دليل تحريم‌هاي نفتي تحت فشار است و از سويي دهلي‌نو نيز به چابهار نياز دارد تا بتواند نقش بيشتري در بازارهاي منطقه ايفا كند. از سوي ديگر رسانه‌هاي هندي معتقدند دهلي‌نو بايد براي حفظ روابط خود با كشورهاي منطقه درمقابل فشارهاي امريكا مرتبط با تحريم‌هاي كاخ سفيد عليه ايران ايستادگي كند. دهلي‌نو مي‌داند جايگاه ويژه ژئوپولتيكي ايران در منطقه به گونه‌اي است كه مي‌تواند زمينه افزايش مبادلات تجاري هند با كشورهاي منطقه شود.از سوي ديگر، هند براي مقابله با سياست‌هاي توسعه‌طلبانه چين در منطقه نيازمند حفظ ارتباط خود با ايران است. كارشناسان هندي معتقدند اين كشور براي كسب اعتماد ايراني‌ها بايد با كمك اروپايي‌ها با دور زدن تحريم‌ها به خريد نفت از ايران ادامه دهد. در واقع مزاياي استفاده و سرمايه‌گذاري در بندر چابهار نكته بسيار مهمي است كه هندي‌ها را براي تبعيت از تحريم‌هاي امريكا دچار ترديد مي‌كند. هند مي‌داند بندر چابهار تنها راه دستيابي به آسياي ميانه‌اي است كه به آب‌هاي آزاد راه ندارد و تجارت با آنها بايد با واسطه انجام شود. پتانسيل‌هايي كه اين منطقه 70 مليتي دارد، هيچ وقت قابل اغماض نبوده و هند و چين براي دستيابي به آنها از هيچ كوششي فروگذار نمي‌كنند.
هند ابزار قدرت امريكا
چين تحت شديدترين فشار از سوي امريكا براي جنگ تجاري است. اين فشار در وهله اول مي‌تواند در حوزه تجارت به چين وارد شود به اين صورت كه پكن بازار بزرگ‌ترين شريك تجاري‌اش يعني امريكا را از دست مي‌دهد. در وهله دوم، فشار تقاضاي انرژي است كه ممكن است رشد اقتصادي چين را كند كند. اگر نفت ايران از بازارها حذف شود، امريكا مي‌تواند با افزايش توليد نفت شل، جاي خالي ايران را پر كند. با توجه به ظرفيت توليد امريكا تا انتهاي 2019، به نظر مي‌رسد در صورت كاهش قيمت نفت خام، توليد نفت در امريكا مقرون به صرفه شود و تا يك سال آينده امريكا به تك توليد‌كننده‌اي تبديل شود كه بيش از روسيه و عربستان مي‌تواند نفت به بازار عرضه كند. اين امر چين را مجبور مي‌كند كه بر اساس قيمت‌هاي امريكا نفت بخرد. اما نكته مهم‌تر دسترسي كشورهاي متحد امريكا از طريق ايران و پاكستان به كشورهاي آسيايي و افزايش فشار بيشتر بر چين است. چين بارها اعلام كرده كه از مواضع خود در جنگ تجاري كوتاه نمي‌آيد؛ امريكا نيز براي كنترل اين قدرت از كشور هند استفاده مي‌كند. امريكا با اعلام معافيت چابهار در راستاي دادن فرصتي براي قدرتمند شدن هندي‌ها است. فعاليت اقتصادي پوياي هند در كنار امريكا، زورآزمايي چين در عرصه اقتصادي را كاهش دهد.
بندر چابهار در آينده‌اي نه چندان دور، قطب بزرگ اقتصاد كشور مي‌شود. اتصال مستقيم به آب‌هاي آزاد و قرار داشتن در خارج از خليج‌فارس آسيب‌پذيري اين منطقه را در مواقع بروز بحران كاهش مي‌دهد. از سوي ديگر موقعيت راهبردي اين بندر باعث شده كه يك گذرگاه ارتباطي بين كشورهاي آسياي ميانه و ساير كشورهاي جهان باشد. در شرايطي كه بنادر خليج فارس، به دليل تحريم‌ها، نقش كمتري در مناسبات بين‌المللي ايفا مي‌كنند، چابهار به عنوان بندري كه به آب‌هاي آزاد راه دارد، مي‌تواند اميد تجارت و ترانزيت ايران باشد.
از اواخر سال 91 طرحي براي احداث پتروشيمي چابهار مورد تصويب قرار گرفت كه به موجب آن توليد 20 ميليون تن مواد پتروشيمي بالادستي و 10 ميليون تن پايين‌دستي براي سواحل مكران پيش‌بيني و برنامه‌ريزي شد تا قطب سوم پتروشيمي ايران بعد از عسلويه و ماهشهر در چابهار ايجاد شود.