بازيگران منطقهاي كاهش تنش در خليج‌فارس را دنبال مي‌كنند
عبدالمهدي ميانجي تهران - لندن
سارا معصومي
آب و هواي منطقه غرب آسيا و خليج‌فارس توفاني است و اين تنش نه فقط بازيگران منطقهاي كه فرامنطقه‌اي را هم نگران آينده دور و نزديك كرده است. امريكا پاي بريتانيا را هم به تنش خود با ايران در خليج‌فارس باز كرده و هر روز مهره‌هاي بيشتري به صحنه شطرنج ميان ايران و امريكا اضافه مي‌شوند. تنش در منطقه به يكي از بي‌سابقه‌ترين سطوح خود رسيده؛ به گونه‌اي كه برخي آن را يادآور جنگ نفتكش‌ها (۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸) مي‌دانند. در سه ماه گذشته خليج‌فارس شاهد مجموعه‌اي از عملياتهاي تحريك‌آميز بوده از حملات مشكوك در دو نوبت به تانكرها و نفتكش‌هاي اماراتي، سعودي، نروژي و در آخرين مورد ژاپني تا توقيف نفتكش انگليسي توسط ايران كه البته گفته مي‌شود بي‌ربط به ماجراي توقيف نفتكش حامل نفت ايران در جبل‌الطارق توسط انگليس نيست. در اين ميان زد و خوردهاي پهپادي ايران و امريكا هم در زمين واقعيت (ساقط شدن پهپاد امريكا توسط ايران) و رويا (ادعاي اثبات نشده دونالد ترامپ درباره هدف قراردادن پهپاد ايراني) ادامه دارد. دولت امريكا پس از ترك توافق هسته‌اي با ايران و بازگرداندن تحريم‌ها به اجماعي عليه ايران نياز داشت كه با ابزار برجام نتوانست به آن دست پيدا كند؛ لذا تحريك ايران در منطقه آخرين تير هفت‌تيري است كه براي امنيتي‌سازي دوباره پرونده ايران در سطح بين‌المللي پر شده بود. تلاش براي به صفر رساندن فروش نفت ايران كه متوقف كردن نفتكش حامل نفت كشورمان در جبل‌الطارق توسط بريتانيا نيز در همان راستا بود يادآور جنگ نفتكش‌ها ميان ايران و عراق با حمايت امريكا بود كه هدف نهايي آن جلوگيري از صادرات نفت ايران بود. غايتي نافرجام كه با هدف قرار دادن ۴۱۱ تا ۵۴۳ كشتي هم به فرجام نرسيد. هرچند برخي تحليلگران فضاي اين روزهاي حاكم بر خليج‌فارس را بي‌شباهت به روزگار جنگ نفتكش‌ها مي‌دانند اما هستند كهنه‌كارهايي مانند البرادعي كه مي‌گويند حال و هواي اين روزهاي منطقه آنها را به ياد روزهاي منتهي به حمله امريكا به عراق در سال 2003 ميلادي به بهانه برخورداري رژيم صدام حسين از تسليحات كشتارجمعي مي‌اندازد. دونالد ترامپ در يك سال و دو ماه گذشته از پايان دادن به حضور امريكا در توافق هسته‌اي با ايران تلاش كرد با انواع تحريم‌ها تحت لواي سياست فشار حداكثري تهران را به واكنش خروج از توافق وادار سازد؛ اتفاقي كه با سياست صبر راهبردي ايران ره به جايي نبرد و پس از آن نوبت به ائتلاف «گروه بي» (جان بولتون، بنيامين نتانياهو، محمد بن سلمان و محمد بن زايد) براي تحريك ايران به اقدامي تند و تيز در سطح منطقهاي مانند ايجاد تنش در خليج‌فارس و حوزه پيراموني تنگه هرمز رسيد. امروز آنچه در منطقه رخ مي‌دهد مصداق تعبير پيش‌بيني كارشناساني است كه تاكيد داشتند برهم خوردن برجام نه‌تنها امنيت و ثبات منطقهاي كه امنيت بين‌المللي را هم تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. بر هيچ‌كس پوشيده نيست كه اسراييل، امارات و عربستان سعودي در قريب به سه سال گذشته از عمر ترامپ تلاش كرده‌اند به ظن خود تهران را در گوشه رينگ قرار بدهند اما در اشتباهي محاسباتي متوجه جايگاه ايران و قماري كه تحت فشار قرار دادن تهران، منطقه را در آستانه آن قرار مي‌دهد، نيستند. امروز در حالي كه عملياتهاي خرابكارانه در خليج‌فارس و توقيف نفتكش ايران در جبل‌الطارق، ثبات مهم‌ترين آبراه انتقال انرژي در سطح بين‌المللي را تحت‌الشعاع قرار داده، بازيگران معقول منطقهاي مانند عمان، كويت و عراق نگران تنشي شده‌اند كه هر لحظه مي‌تواند از حالت كنترل شده خارج شود. در ميان كشورهاي منطقه، عراق بيشترين سطح از فشار را به دليل تنش ميان ايران و امريكا تحمل مي‌كند. عراق پس از سال 2003 تلاش كرده ميان نقش ايران به عنوان يك همسايه و نفوذ امريكا به عنوان بازيگر فرامنطقه‌اي حي و حاضر در اين كشور توازني برقرار كند؛ تلاشي كه شايد در دوره هشت‌ساله باراك اوباما، رييس‌جمهور پيشين تاحدودي با موفقيت همراه بود اما در قريب به سه سال اخير به دليل حضور دونالد ترامپ در كاخ سفيد با چالش‌هايي روبه‌رو شده است.
دولت دونالد ترامپ در چند حوزه بغداد را تحت فشار قرار داده است: تبعيت از تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا عليه ايران، خودداري از خريد انرژي از ايران، كاستن از سطح مراوده‌هاي ديپلماتيك و همكاري‌هاي امنيتي و نظامي ميان دو كشور. دونالد ترامپ و همراهانش در حالي به ظن خود در جست‌وجوي دور كردن بغداد از تهران هستند كه اين امر با توجه به عمق رابطه سياسي، اقتصادي، نظامي و امنيتي دو كشور عملا ممكن نيست. تنها در يك مورد مبارزه با جريان‌هاي تروريستي منطقهاي به خصوص داعش، اگر نبود همكاري‌هاي امنيتي ايران و عراق امروز ما شاهد برچيده شدن پايه‌هاي خلافت داعش در اين منطقه نبوديم. بغداد چه در دوره دولت پيشين و چه در روزهايي كه دونالد ترامپ بر كرسي قدرت تكيه زده تاكيد داشته كه نه اجازه مي‌دهد از حريمش عليه ايران استفاده شود و نه مايل به جانبداري از امريكا يا ايران است و از دو طرف مي‌خواهد كه بغداد را به عرصه جنگ غيرمستقيم باهم تبديل نكنند. در چنين شرايطي عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير عراق براي دومين بار در 5 ماه گذشته راهي تهران شد؛ سفري كه در يكي از مهم‌ترين تقاطع‌هاي تاريخي رخ داد.
توطئه اسراييل در عراق؟
4 روز پيش از سفر ناگهاني و از پيش اعلام نشده عبدالمهدي به ايران بود كه خبر رسيد يك پهپاد اقدام به پرتاب بمب به پايگاه شهداي وابسته به حشدالشعبي در منطقه آمرلي كرد. در جريان هدف گرفتن پادگان شهداي حشدالشعبي يك نفر به شهادت رسيد و دو نفر ديگر مجروح شدند. در حالي كه تاكنون هيچ گروهي مسووليت اين حمله را برعهده نگرفته است، عادل عبدالمهدي دستور داد كميته‌اي ميداني به‌منظور انجام تحقيقات در اين زمينه تشكيل شود. نتيجه تحقيقات غيررسمي مي‌گويد مراكز مذكور توسط سه كلاهك انفجاري چرخشي از نوع هاروپ هدف قرار گرفته كه ساخت رژيم اسراييل است. اسراييل تنها رژيم موجود در خاورميانه است كه چنين تسليحاتي را در اختيار دارد. به همين علت است كه منابع امنيتي مطلع اعلام مي‌كنند كه پرتاب اين موشك‌ها از طريق يك هواپيماي اف-16 اسراييلي صورت گرفته است. در شرايطي كه سرويس‌هاي اطلاعاتي عراق صحت خبر حمله اسراييل به پايگاهي در خاك اين كشور را تاييد كرده باشند يكي از سوژه‌هاي رايزني عبدالمهدي در تهران مي‌تواند هشدار دادن به تهران نسبت به تحركات ضدايراني تل‌آويو در عراق باشد.
ابتكار منطقهاي عراق براي دوستي ايران
و عربستان
عراق در چند ماه اخير تلاش كرده براي كاستن از سطح تنش منطقهاي ميان ايران و عربستان كنفرانسي منطقهاي ميان ايران و كشورهاي منطقهاي تشكيل دهد كه اين ايده تاكنون فراتر از پيشنهاد نرفته است. اخيرا فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در سفري به عراق از اين ايده بغداد استقبال كرده بود. اروپايي‌ها اعتقاد دارند كه بغداد با توجه به منافع استراتژيكي كه از كاهش تنش ميان ايران و امريكا مي‌برد مي‌تواند بهترين گزينه براي نوعي از ميانجي‌گري ميان تهران و واشنگتن باشد. در همين راستا، ميدل ايست نيوز به نقل از «احسان الشمري»، رييس انديشكده سياسي عراق تاكيد كرد سفر «عادل عبدالمهدي»، به تهران با هدف آماده‌سازي بسترهاي لازم براي برگزاري كنفرانس بين‌المللي با نظارت اتحاديه اروپا در بغداد به منظور حل و فصل بحران موجود ميان ايالات متحده امريكا و ايران و انجام گفت‌وگو بر سر سرنوشت توافق هسته‌اي انجام شد. اين كارشناس مسائل منطقهاي تاكيد كرده كه عراق با تمام توان در تلاش است تا سايه درگيري نظامي ميان تهران و واشنگتن را از منطقه دور كند چرا كه در صورت وقوع اين درگيري، عراق بيشترين صدمه و آسيب را متحمل خواهد شد.»
چند روز پيش از سفر ناگهاني عبدالمهدي به تهران عبدالحسين الهنين، مشاور نخست‌وزير عراق در گفت‌وگو با شبكه الجزيره در پاسخ به اين سوال كه بغداد چه نقشي براي كاهش تنش تهران- واشنگتن ايفا مي‌كند، گفته بود: براساس اطلاعات دقيقي كه دارم اين پرونده بطور شخصي توسط نخست‌وزير عراق و با هماهنگي محمد علي حكيم، وزير خارجه عراق اداره مي‌شود. ايراني‌ها خواهان عراقي قوي هستند زيرا معتقدند كه عراق قوي به مذاكرات آنها با امريكا كمك مي‌كند، امريكا نيز بر همين باور است بنابراين به نظر مي‌رسد كه هردو معتقدند عراق قوي مي‌تواند روزنه‌اي براي گفت‌وگوي دو طرف باشد. هيچ‌گونه درخواست خارجي در اين رابطه وجود ندارد بلكه اين تلاش صرفا تدبير عبدالمهدي براي دوري از خطرات است.
حامل پيام ويژه بريتانيا براي ايران
چرا سفر ناگهاني؟ اين پرسش از نخستين ساعات انتشار خبر سفر نخست‌وزير عراق به تهران آن هم نه در رسانه‌هاي كشور ميزبان كه از سوي رسانه‌هاي عرب‌زبان، موجي از پيش‌بيني‌ها را به راه انداخت. با توجه به تماس تلفني كه عادل عبدالمهدي با پني موردانت، وزير دفاع انگليس پيش از سفر به تهران داشت اين گمانه تقويت شد كه عبدالمهدي اين‌بار براي پادرمياني در پرونده توقيف نفتكش انگليسي در ايران و نفتكش حامل نفت ايران در جبل‌الطارق به تهران مي‌آيد. گفته شده كه نخست‌وزير عراق و وزير دفاع بريتانيا در اين تماس تلفني درباره برقراري ثبات در منطقه خليج‌فارس گفت‌وگو كرده‌اند. عبدالمهدي پيش از اين در اظهارنظرهايي متفاوت تاكيد كرده بود كه هرگونه اختلال در امنيت تنگه هرمز مي‌تواند بر اوضاع اقتصادي عراق تاثير منفي بگذارد چرا كه اقتصاد اين كشور وابسته به صادرات مداوم نفت است. نخست‌وزير عراق هفته گذشته تاكيد كرده بود كه كشورش در حال بررسي راه‌هاي فرعي و جايگزين براي انتقال نفت در صورت بحران در تنگه هرمز است.
در حالي كه سفر عبدالمهدي به تهران دقيقه 90 اعلام شد و همزمان خبري مبني بر سفر يوسف بن علوي وزير خارجه عمان به تهران هم منتشر شد پيش‌بيني مي‌شود كه لندن با چراغ خاموش واسطه‌هايي را براي آزادي نفتكش توقيف‌شده و كاستن از سطح تنش با تهران راهي پايتخت ايران كرده باشد. در ديدار عصر گذشته رييس‌جمهور كشورمان با مهمان عراقي، سيدعباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه و محمود واعظي، رييس دفتر رييس‌جمهور حضور داشته‌اند كه اين جمع محدود را مي‌توان نشان از محرمانه دانستن مفاد رايزني‌ها دانست.
خبر آخر
وزير خارجه عمان شنبه مهمان محمدجواد ظريف است. ديدار ميان بن علوي و ظريف دو ماه پس از آخرين حضور وزيرخارجه عمان در تهران روز 30 ارديبهشت صورت گرفت. علوي در آن زمان هدف از سفر را تلاش براي تنش‌زدايي از رابطه ايران و امريكا اعلام كرده بود. سيدعباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه نيز اوايل خردادماه سفري به مسقط در قالب تور منطقهاي داشت.