حفاظت از محيط زيست؛ مقوله امنيت ملي يا موضوعي تفنني؟
نيوشا طبيبي
سرزمين مادري و آنچه در اينجا موجود است از خاك و آب و جنگل و كوه و دشت، مهم‌ترين و اصلي‌ترين دارايي ما است. اساسا بدون اين دارايي «كشور» و «دولت» موجوديتي ندارند. نيازي به مراجعه به تعاريف كلاسيك در علم سياست نيست. وقتي سرزميني وجود نداشته باشد، بقيه چيزها تبديل به خاطره‌اي تاريخي مي‌شوند.
پرداختن به محيط زيست ايران، تفنني دم‌دستي و از سر دلخوشي و بيكاري نيست. نمي‌توان به فكر كشور و امنيتش بود و از مقوله بسيار مهم محيط زيست آن غافل شد. (سپاه، هوشمندانه در درياي عمان به كار حفاظت از گونه‌هاي زيستي دريايي ايران وارد شده و دست صيادان بي‌مروت را از سفره‌هاي طبيعي و رزق مردمان كوتاه كرده.)
سرمايه و فضاي زيستي ما به‌شدت وابسته به طبيعت سرزمين‌مان است. منابع طبيعي ما بزرگ‌ترين ثروت ما هستند كه طي قرن‌ها و با تمهيداتي كه پيشينيان ما انديشيده‌اند به دست ما رسيده‌اند. نمي‌دانم كه موضوع حفاظت از كالبد سرزمين ايران در مقولات امنيت ملي گنجانده شده يا نه. اما به نظر مي‌رسد كه اين مقوله موضوعي جدي و بسيار مهم است كه بايد دولت به آن توجه در خوري نشان بدهد.
اكنون سازمان‌هاي متولي محيط زيستي، نگاهي سر دستي و حتي مزاحم به اين مقوله دارند. به اين معني كه هر جا تقابلي بين توسعه و حفظ طبيعت دست مي‌دهد، تكنوكرات‌ها جانب توسعه را مي‌گيرند. اگر تمهيدات لازم براي حفظ سرزمين و منابع و محيط زيست آن اتخاذ نشود، هر توسعه، رويايي زودگذر خواهد بود و دراز مدت كشور بيش از آنكه از منافع آن برخوردار شود، دچار زيان‌هاي ناشي از آن خواهد شد.
رييس كميسيون سلامت و خدمات شهري شوراي شهر تهران آمار تكان‌دهنده‌اي به دست داده: روزانه 3هزار تن! پلاستيك در ايران مصرف مي‌شود! رقم وحشتناك است. البته كه تصور مي‌كنم اين رقم مي‌تواند در واقعيت چندين برابر باشد. اما همين رقم 3 هزار تن را در ۳۰ روز ماه و ۱۲ ماه سال ضرب كنيد تا ببينيد چه حجم وحشتناكي از زباله غيرقابل تجزيه را به رودخانه‌ها و دشت‌ها و جنگل‌هاي خود سرازير مي‌كنيم و چه ضرر هنگفت و عظيمي را به سرمايه‌ها و ميراث طبيعي ملي خود تحميل مي‌كنيم.
بخش بزرگي از آب كشور صرف توليد گوشت مي‌شود. درواقع درصد اندكي از آب شيرين توسط شهروندان به مصرف مي‌رسد و عمده آب استحصال شده از چاه‌ها و سدها يكسره به پاي كشتزارهاي علوفه دامي و البته گاوداري‌ها مي‌روند. مصرف گوشت و شير از دهه 50 و 60 ميلادي توسط كمپاني‌هاي بزرگ توليد‌كننده پروتئين در امريكا، به عنوان منابع اصلي تامين سلامت و انرژي انسان‌ها لازم شمرده شد. همزمان اندك اندك اين موج تبليغاتي فراگير جهاني دامن ما ايرانيان را هم گرفت و دچار مصرف افسار گسيخته گوشت و مواد لبني شده‌ايم. پيشينيان ما گوشت اندكي مي‌خورده‌اند و سهم و بزرگي از سفره آنان با غلات و گياهان تازه و حبوبات پر مي‌شد. به اعتقاد بسياري خوردن افراطي گوشت، عوارض مختلفي از سرطان تا فشار خون در بدن آدمي توليد مي‌كند. اما ما همچنان به مصرف بي‌رويه گوشت ادامه مي‌دهيم و اعتقاد داريم كه قوت و زور و سلامتي بدن ناشي از آن است.
درست است كه امنيت غذايي از مهم‌ترين مولفه‌هاي امنيت ملي است و دولت وظيفه دارد نهايت مراقبت را با تدابير دقيق و ظريف و آينده‌نگرانه در اين موضوع اتخاذ كند، اما اگر تصميمات دولت در كوتاه‌مدت مرهمي بر موضوع امنيت غذايي باشد و در درازمدت به نابودي منابع آب‌هاي زيرزميني و غيرقابل كشت و خشك و برهوت شدن دشت‌هاي ايران بينجامد، چه حاصل مي‌شود؟
دولت وظيفه دارد با به كار بردن تمهيدات مختلف ضمن تامين غذاي مردم، به اصلاح الگوي مصرف آنها و رونق دادن به كشت و كار و افزايش توليد متناسب با رشد جمعيت بپردازد، بي‌آنكه ضربات جبران‌ناپذير به منابع غيرقابل تجديد طبيعي وارد كند. حجم جنگل‌هايي كه براي توسعه چراگاه‌ها و كشتزارها نابود مي‌شوند، سالانه چقدر است؟ اگر تصميمات ساده و سرراستي براي احداث چاه عيمق و نيمه عميق و زير كشت بردن همه دشت‌ها تا آخرين قطره آب براي خودكفايي در گندم تدبير منطقي و عقلاني و ملي و وطن دوستانه است، پس چه حاجت به مديران كارشناس و روساي مدبر و وزراي متخصص؟ هر آدم معمولي هم مي‌تواند به اين صورت كشور را به خودكفايي گندم برساند و براي دوره‌اي موقت امنيت غذايي آن را برقرار سازد.
بهتر نيست با برنامه‌اي دقيق و با شنيدن نظرات كارشناسان وطن‌دوست و متعهد، شيوه تامين غذاي مردمان در يك سياست كلي تغيير كند؟ اصلاح الگوي مصرف و به كار گرفتن تمهيداتي براي واقعي كردن قيمت كالاهايي كه مصرف بي‌رويه و دورريز دارند همزمان با به كار بردن شيوه‌هاي قديمي آبياري بر پايه يافته مدرن و به روز براي جلوگيري از هدررفت آب و همچنين محدود و منطقي كردن مصرف گوشت مي‌تواند از اين دست تدابير باشند. براي توليد هر كيلو گوشت گوساله ده‌ها هزار ليتر آب شيرين مصرف مي‌شود و محدوده عظيمي زير كشت علوفه مي‌رود. از مضرات سموم علف‌كش و آنتي‌بيوتيك‌هاي تزريق شده به دام‌ها و حجم عظيم فضولات آنها مي‌گذرم كه متخصصان بايد در مورد مضرات و ميزان تخريب اين موارد توضيح دهند.