اعتراضات خشونت‌بار عراق محصول اقدامات خارجي است يا ناكارآمدي داخلي؟
بستن پارلمان به جاي مبارزه با فساد
شهاب شهسواري
اعتراضات چند روز گذشته در عراق ده‌ها كشته و صدها زخمي بر جاي گذاشته است و گروه‌هاي سياسي رقيب در اين كشور همچنان از واكنشي درخور براي آرام كردن اوضاع در اين كشور ناتوانند. هر چند تقريبا همه گروه‌هاي سياسي در مورد برحق بودن خواسته‌هاي معترضان با يكديگر توافق دارند، اما راهكارهايي متفاوت براي حل و فصل مساله نشان مي‌دهند و گروه‌هايي تلاش مي‌كنند با سوار شدن بر موج اعتراضات مردمي از شرايط بحراني عراق بهره‌برداري سياسي كنند. در اين ميان بخشي از رهبران سياسي عراق كه در انتخابات سال گذشته با پيام واضح راي‌دهندگان عراقي، جايگاه خود را از دست داده بودند با تلاش براي پريدن بر واگن اعتراضات مردمي به فساد، خواهان كناره‌گيري دولت و انحلال پارلمان شده‌اند. در شرايطي كه آيت‌الله سيستاني، مرجع عالي شيعيان عراق در پيامي كه توسط امام جمعه كربلا قرائت شد، بزرگ‌ترين مسووليت را بر عهده «مجلس نمايندگان با اختيارات قانونگذاري و نظارتي خود» دانست، اما سياستمداراني همچون حيدر عبادي نخست‌وزير پيشين، مقتدي صدر رهبر جريان سائرون و ائتلاف سني محور در پارلمان عراق خواهان انحلال پارلمان و برگزاري زودهنگام انتخابات شده‌اند. روز شنبه محمد حلبوسي، رييس پارلمان عراق به دليل به حدنصاب نرسيدن نمايندگان از تشكيل جلسه پارلمان براي بررسي اعتراضات اخير ناتوان ماند. نوري مالكي، رييس فهرست دولت قانون و رهبران فهرست فتح در پارلمان عراق، خواهان برگزاري جلسات پارلمان شده‌اند. در برابر مقتدي صدر، رهبر جريان سائرون كه اصلي‌ترين فراكسيون پارلمان را در اختيار دارد، جمعه شب به نمايندگان فهرست خود دستور داده است تا از حضور در جلسات پارلمان خودداري كنند. همزمان حيدر عبادي، نخست‌وزير پيشين عراق هم ضمن درخواست براي جلوگيري از تشكيل جلسات پارلمان، خواهان كناره‌گيري نخست‌وزير و برگزاري انتخابات زودهنگام در عراق شده است. حيدر عبادي كه تابستان گذشته دولت وقت خودش با اعتراضات گسترده در جنوب عراق مواجه شده بود و نهايتا به دليل نارضايتي‌ها جايگاه خود را در قدرت از دست داد با صدور بيانيه‌اي گفته است: «برگزاري انتخابات زودهنگام براي تاسيس يك دولت مشروع كه توانايي اجراي وظايف قانوني را داشته باشد تا پيش از سال 2020 ضروري است.» اسامه النجيفي، رييس پيشين پارلمان عراق هم خواهان برگزاري انتخابات زودهنگام «تحت نظارت سازمان ملل متحد» شده است.
عادل عبدالمهدي: مطالبات مردم را شنيديم
عادل عبدالمهدي، روز شنبه با اشاره به پيام مرجعيت عالي شيعه عراق در نمازجمعه، اعلام كرد كه از روز شنبه قوانين منع رفت و آمد را لغو مي‌كند. همزمان گروه‌هاي سياسي كه روزگاري در تشكيل دولت او نقش بازي كرده‌اند در اقدامي سوال برانگيز خواهان كناره‌گيري او از نخست‌وزير و انحلال پارلمان شده‌اند. در برابر، عادل عبدالمهدي كه چه از جانب معترضان و چه از جانب هواداران پيشينش در پارلمان تحت فشار قرار گرفته است، روز جمعه از مردم عراق خواست آرامش خود را حفظ كنند. نخست‌وزير عراق تاكيد كرد كه «هيچ راه‌حل فوري و جادويي براي مشكلات عراق وجود ندارد.» او ضمن تشكر از مرجعيت عالي شيعه عراق، آيت‌الله علي سيستاني، تاكيد كرد كه دولت در بغداد خواسته‌هاي معترضان را شنيده است. آيت‌الله سيستاني در پيامي كه در نماز جمعه كربلا از سوي او خوانده شد، نسبت به شنيده شدن صداي معترضان هشدار داده بود و خواهان اقدامات فوري از سوي دولت براي پاسخ به خواسته‌هاي به‌حق معترضان شد. كميسيون حقوق بشر عراق، وابسته به دولت اعلام كرده است كه تا صبح روز شنبه دست‌كم 93 نفر بر اثر خشونت‌ها در عراق جان خود را از دست داده‌اند و بيش از 4000 نفر مجروح شده‌اند. معترضان و پليس عراق هر دو يكديگر را به خشونت متهم مي‌كنند. مقام‌هاي امنيتي عراق به رويترز گفته‌اند كه حضور افراد مسلح در ميان معترضان باعث كشته شدن چندين نيروي پليس شده است و در عوض معترضان مدعي شده‌اند كه روز جمعه نيروهاي امنيتي در بغداد از تك‌تيرانداز براي هدف قرار دادن معترضان استفاده كرده‌اند. به گفته كميسيون حقوق بشر عراق، دست‌كم 400 نفر در اين تظاهرات بازداشت شده‌اند كه نزديك به 200 نفر آنها همچنان در بازداشت به سر مي‌برند.
تلاش براي متهم جلوه دادن ايران
همزمان با گسترش اعتراضات در عراق كه از سه‌شنبه هفته پيش و با دعوت گروه‌هاي مختلف جوانان در شبكه‌هاي اجتماعي آغاز شد، گروهي از رسانه‌ها تلاش كردند اين اعتراضات را به سياست‌هاي همسايه شرقي عراق، جمهوري اسلامي ايران مرتبط كنند. پخش تصاويري جسته و گريخته از برخي تجمع‌ها كه در آن شعارهايي عليه مقام‌هاي ايران يا در مخالفت با نفوذ تهران در امور عراق مطرح مي‌شود، بهانه‌اي در اختيار گروهي از رسانه‌ها قرار داد تا نقش مخالفت با ايران را در اين اعتراضات برجسته كنند. هر چند بعد از پنج روز برگزاري تجمعات در شهرهاي مختلف عراق از جمله بغداد و ديگر شهرها، مشخص شده است كه بخش عمده‌اي از مطالبات تظاهركنندگان مربوط به مسائل اقتصادي، مبارزه با فساد و بهبود خدمات عمومي در اين كشور است. هر چند مردادماه سال گذشته، در تظاهرات استان‌هاي جنوبي عراق به دليل قطع برق و كمبود آب تصفيه شده، گروه‌هايي تلاش كرده بودند تا خشم تظاهركنندگان را متوجه ايران كنند و حتي اقداماتي مانند آتش‌سوزي در كنسولگري جمهوري اسلامي ايران در بصره هم در حاشيه آن تظاهرات رخ داده بود، اما به نظر مي‌رسد اين بار تلاش براي متوجه كردن سمت و سوي اعتراضات اخير به سمت تهران، بيش از هر چيز ساخته و پرداخته رسانه‌هايي باشد كه تلاش مي‌كنند همزمان با فشارهاي تحريمي ايالات متحده امريكا عليه ايران، روابط تازه رونق يافته اقتصادي تهران و بغداد را هدف قرار دهند. همزمان برخي رسانه‌ها تلاش كردند اين تجمع‌ها را در مخالفت با برگزاري راهپيمايي اربعين حسيني توصيف كنند، هر چند تصاوير منتشر شده از تجمع‌ها در بغداد و ديگر شهرهاي عراق نشان مي‌دهد جواناني كه در اين اعتراضات مشاركت كرده‌اند، نه‌تنها بر اساس توصيف برخي رسانه‌ها «غيرمذهبي» و «سكولار» نيستند، بلكه از مراسم نماز جماعت هنگام برگزاري تظاهرات تا در دست گرفتن نمادهاي مذهبي به شكل گسترده‌اي در ميان آنها ديده مي‌شود. خبرگزاري رويترز در گزارشي تحليلي از اوضاع عراق مي‌نويسد: «تظاهرات اخير در عراق فارغ از رقابت‌هاي مذهبي شيعه و سني بود. از زمان قدرت گرفتن داعش در عراق، غالب شهروندان اين كشور از ادبيات فرقه‌گرايانه اجتناب مي‌كنند، هر چند كه اختلاف‌ها و تفاوت‌هاي مذهبي همچنان در اين كشور وجود دارد. واقعيت اين است كه خشم مردم عراق متوجه طبقه سياستمداران اين كشور است نه يك مذهب يا فرقه ديگر.»
فساد عميق
بر اساس گزارش شاخص احساس فساد شفافيت بين‌الملل، عراق دوازهمين كشور جهان از لحاظ فساد محسوب مي‌شود. به نوشته ميدل ايست‌اي، آمار رسمي نشان مي‌دهد كه از سال 2004 تاكنون بيش از 450 ميليارد دلار از درآمدهاي عمومي عراق گم شده و تصور مي‌شود كه در جيب افراد صاحب نفوذ رفته باشد. عراق چهارمين توليد‌كننده بزرگ نفت در جهان محسوب مي‌شود، اما همزمان بر اساس آمار بانك جهاني نزديك به يك‌چهارم از جمعيت اين كشور با درآمد كمتر از 2 دلار در روز زندگي مي‌كنند. بر اساس اين آمار از ميان هر چهار خانوار عراقي، يك خانوار با مشكل ناتواني در تامين غذاي كافي مواجه است. هر چند ميزان بيكاري در عراق سال گذشته به كمتر از 8 درصد رسيد، اما بيكاري در جوانان به رقم بسيار بالايي رسيده است، تا جايي كه برآورد مي‌شود ميزان بيكاري در ميان جوانان دو برابر ميانسالان عراقي باشد. به همين دليل غالب رسانه‌ها از استقبال جوانان از اعتراضات هفته گذشته در سراسر عراق خبر مي‌دهند، جواناني كه يا با بيكاري دست و پنجه نرم مي‌كنند يا اينكه در مشاغلي هستند كه درآمد و مسووليت آن بسيار كمتر از سطح تحصيلات و توانايي‌هاي آنان است.
ردپاي خارجي؟
برخي از رسانه‌ها نسبت به احتمال تحريك معترضان عراقي از سوي كشورهاي خارجي گمانه‌زني كرده‌اند. هيچ شواهد مشخصي در مورد ارتباط معترضان با كشورهاي خارجي وجود ندارد، اما همزماني اين اعتراضات با آغاز راهپيمايي اربعين كه شيعيان را از سراسر جهان به سمت عراق جذب مي‌كند و در شرايطي كه رييس‌جمهور و نخست‌وزير عراق نقش فعالي براي كاهش تنش‌ها در خليج فارس بر عهده گرفته‌اند، اين تصور ايجاد شده است كه گروهي از كشورهاي خارجي، ممكن است به دليل منافع سياسي به گسترش اين اعتراضات دامن زده باشند. در اين ميان امريكا و عربستان - كه هر دو منتقد رويكرد دوستانه بغداد با تهران هستند - از سوي گروه‌هايي به عنوان عامل تحريك اين خشونت‌ها معرفي مي‌شوند همچنين رژيم صهيونيستي كه اخيرا به حملات پهپادي و هوايي به پايگاه‌هاي حشد الشعبي در عراق متهم شده است، از جمله رژيم‌هايي است كه از احتمال نقش داشتن آن در رويدادهاي اخير صحبت شده است. با وجود اين گمانه‌زني‌ها، مقام‌هاي عراقي و سياستمداران اين كشور تاكنون از متهم كردن كشورهاي خارجي به دخالت در اين خشونت‌ها خودداري كرده‌اند و يكصدا بر داخلي بودن اين مساله و وجود مشكلات اقتصادي و فساد به عنوان محرك اين اعتراضات تاكيد كرده‌اند. همزمان با اعتراضات خشونت‌بار در عراق، قطر و بحرين از شهروندان خود خواسته‌اند تا از سفر به اين كشور خودداري كنند.