تلاش براي تغيير ويترين، عبارتي است گويا براي جابه‌جايي‌هاي متعددي كه در وزارت‌خارجه عربستان سعودي در كمتر از يك سال اخير صورت گرفته است. محمد بن سلمان، وليعهد جوان سعودي با حكم پدر سالخورده و بيمار آمده بود تا عنوان اصلاح‌طلب و چهره‌اي متفاوت در خاندان سعودي در نيم قرن گذشته را به تصوير بكشد اما زنجيره‌اي از اشتباهات عملا عنان كار را از دست او ربود. مردي كه آمده بود تا ويترين خاندان سعودي را تغيير بدهد اين روزها حتي براي ادامه كار هم دست به دامان تغيير چهره‌ها در كابينه شده تا شايد اين جابهجاييها بتواند وجهه تخريب شده كشورش در عرصه بين‌المللي را ترميم كند. از جنگ يمن تا قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در استانبول، از حركت‌هاي نسنجيده در صحنه منطقه‌اي و افزايش سطح تنش با تهران و تنش‌آفريني بي‌سابقه با قطر به عنوان يك عضو شوراي همكاري خليج فارس تا تلاش براي عادي‌سازي رابطه با اسراييل و سكوت اختيار كردن در برابر تحقيرهاي رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا همه و همه ادامه كار را براي محمد بن‌سلمان سخت و سخت‌تر كرده است.
اوضاع عربستان سعودي در حوزه سياست خارجي خوب نيست هرچند دو مساله قتل جمال خاشقجي و پرونده يمن بر اين ماجرا تاثير بسيار داشته اما ناتواني چهره‌اي چون عادل عبدالجبير به عنوان وزير خارجه عربستان در رايزني‌هاي بين‌المللي هم در وضعيت پيش آمده كم‌تاثير نيست. شامگاه چهارشنبه خبر رسيد كه ملك سلمان پادشاه عربستان در تازه‌ترين حركت، شاهزاده فيصل بن فرحان را به عنوان وزير امور خارجه جديد اين كشور منصوب كرده است. اين انتصاب در حالي صورت مي‌گيرد كه ابراهيم العساف كمتر از يك سال پيش به عنوان وزير خارجه عربستان سعودي منصوب شده‌بود. العساف در اين مدت چهره‌اي پويا از خود به تصوير نكشيد و بر همين اساس به نظر مي‌رسد كه ملك سلمان ترجيح داده بخت رياض در حوزه سياست خارجي را با معرفي شاهزاده‌اي نسبتا جوان و 45 ساله بيازمايد.
فيصل بن فرحان كيست؟
شاهزاده فيصل بن فرحان را بيشتر با عنوان ديپلمات تازه‌كار مي‌شناسند. براساس كارنامه كاري كه رسانه‌هاي متعدد از او منتشر كرده‌اند او از فوريه سال جاري (2019) سفير عربستان در آلمان و پيش از آن نيز مشاور ارشد سفير عربستان در امريكا بوده است. نكته قابل توجه در كارنامه او اين است كه شاهزاده جوان سابقه فعاليت در صنعت دفاعي عربستان را هم دارد. او همچنين پيش‌تر رياست يك پروژه سرمايه‌گذاري مشترك با شركت هواپيمايي «بويينگ» امريكا را برعهده داشته است. فيصل بن فرحان متولد آلمان است و پس از آنكه به عنوان سفير عربستان در آلمان انتخاب شد، در پيامي در توييتر به زبان آلماني نوشته بود: «اين ماموريت براي من بسيار ويژه است، زيرا در آلمان متولد شده ام».
اين‌بار نيز ملك سلمان در حكم جديد عنوان وزير مشاور را به ابراهيم العساف داده است؛ عنواني كه پس از عزل عادل الجبير به او هم داده شده بود. با اين‌همه مي‌توان گفت كه الجبير با وجود عزل از مقام وزير خارجه در چندماه اخير به مراتب از العساف فعال‌تر بوده است. «فيصل بن فرحان بن عبدالله» كه ديگر حالا مي‌توان او را وزير خارجه جديد عربستان سعودي خواند رسما از ملك سلمان و محمد بن سلمان، وليعهد سعودي بابت اين انتصاب قدرداني كرد. او در اين پيام، به دليل انتصاب خود به اين سمت و پيوستن به خانواده ديپلماسي سعودي ابراز خوشحالي و غرور كرده و نوشته است براي ادامه همكاري با كاركنان و نيروهاي اين وزارتخانه در داخل و خارج با هدف «تحقق آرمان‌هاي حكومت و خدمت به منافع ملي» آماده است. پس از اين انتصاب در حوزه سياست خارجي، روزنامه «عكاظ» وابسته به دولت سعودي، شاهزاده فيصل بن فرحان را «سياستمداري براي شرايط سخت» توصيف كرد.
گلف نيوز درباره سابقه فيصل بن فرحان مي‌نويسد: وزير خارجه جديد در روز يك نوامبر سال 1974 به دنيا آمده و در عربستان سعودي بزرگ شده است. او در دانشگاه آل سعود در رياض، اقتصاد خوانده است. او بيشتر سال‌هاي عمر خود را صرف فعاليت در حوزه اقتصادي كرده بود اما ناگهان در اوايل سال 2017 بود كه با تغيير حوزه در كار سياست خارجي فعال شد. نخستين تجربه او در اين حوزه نيز مشاوره دادن به سفير وقت عربستان در واشنگتن بود. گفته مي‌شود كه او مدتي از سوي دفتر وليعهد عربستان به عنوان مشاور به وزارت امور خارجه نيز كمك كرده و در همين راستا در بحبوحه جنگ ميان عربستان با حوثي‌هاي يمن هم به وزارت خارجه عربستان مشاوره داده است.
به نظر مي‌رسد كه فيصل بن فرحان چند ويژگي متفاوت از ساير چهره‌هاي كابينه و البته اعضاي خاندان سعودي دارد كه او را به گزينه مناسبي براي اين پست تبديل كرده است: زبان انگليسي فصيح، تبحر در استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي و تبديل كردن آنها به سكويي براي پيشبرد اهداف عربستان در حوزه سياست خارجي. او در سال 2017 از سوي موسسه مطالعات خليج (فارس) در واشنگتن به عنوان چهره توييتري سال با عنوان پرطمطراق «ستاره توييتر» معرفي شد. سپتامبر سال جاري بود كه فرحان پس از حمله به تاسيسات نفتي آرامكو كه انصارالله يمن مسووليت آن را برعهده گرفت به تيتر يك بسياري از رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي تبديل شده و حمله به آرامكو را حمله به اقتصاد جهاني خوانده و البته ادعا كرد كه ايران نمي‌تواند به ادامه اقدام‌هاي خصومت‌آميز خود در منطقه ادامه بدهد. فيصل بن فرحان، ششمين وزير خارجه در تاريخ سياسي سعودي است كه البته تفاوت اصلي او با سلفش يعني العساف سن و سال است. وزير خارجه پيشين سعودي كه جانشين الجبير شده بود بيش از 80 سال داشت و اين در حالي است كه فيصل بن فرحان 45 سال دارد. البته برخلاف آنچه برخي رسانه‌هاي بين‌المللي ادعا كرده‌اند او جوان‌ترين وزير خارجه كشورش نيست و يكي از عموهاي او (فيصل ابن عبدالعزيز) در سال 1930 زماني كه تنها 24 سال سن داشت عنوان وزير خارجه را به خود اختصاص داد.
الجزيره درباره جايگزيني العساف با فيصل بن فرحان مي‌نويسد: زماني كه در دسامبر سال 2018، ملك سلمان كرسي وزارت خارجه را از الجبير گرفته و به العساف داد عمده تحليل‌ها پيرامون اين محور بود كه ساختار سياسي در رياض تلاش مي‌كند پس از قتل جمال خاشقجي در كنسولگري عربستان در استانبول، با تغيير چهره‌هاي اصلي سياسي، وجهه عمومي تخريب‌شده از سعودي در سطح بين‌المللي را ترميم كند. عربستان سعودي، متحد قابل توجهي براي امريكا در مواجه با ايران است اما در چندسال اخير به دليل دو پرونده جنگ يمن و قتل خاشقجي با انتقادهاي بسياري در صحنه بين‌المللي روبه‌رو شده است. اين جابهجاييها در وزارت خارجه در حالي كه ايران و عربستان سطح بي‌سابقه‌اي از تنش را پشت سرگذاشته‌اند اما خبرهايي كه مبني بر آمادگي دو طرف براي ورود به فاز تنش‌زدايي از رابطه منتشر مي‌شود، معناي سياسي بيشتري پيدا مي‌كند. فيصل بن فرحان در روزهاي سختي عنان وزارت خارجه عربستان را در دست گرفته است. هرچند كه محمد بن سلمان تصور مي‌كند توفان تبعات ناشي از قتل خاشقجي را پشت سرگذاشته اما هنوز روزي نيست كه يكي از رسانه‌هاي بين‌المللي اين موضوع را يادآوري نكند. برخي تحليلگران اعتقاد دارند كه پرونده قتل خاشقجي به اضافه كشتار غيرنظاميان در يمن و تداوم اين جنگ، عربستان را در وضعيت ديپلماتيك بسيار بدي قرار داده؛ به گونه‌اي كه مي‌توان گفت از 2001 و حادثه 11 سپتامبر تاكنون، سياست خارجي اين كشور چنين عاجز از چپ و راست رفتن نشده بود. در حادثه 11 سپتامبر بسياري از عاملان، شهروند سعودي بودند هرچند كه امريكا با تصميم جورج بوش پدر در جامه رييس‌جمهور ترجيح داد به افغانستان به عنوان تلافي حمله كند. در اكتبر سال گذشته كه خاشقجي در كنسولگري سعودي در استانبول مثله شد، فيصل بن فرحان نقش مشاور سفارت عربستان در واشنگتن را بازي مي‌كرد. اطلاعات خاصي در دسترس نيست كه نشان بدهد او در كدام يك از تصميم‌گيري‌هاي آن مقطع زماني سعودي دست داشته است. يكي از تحليلگران شوراي اتحاديه اروپا درباره انتصاب فرحان به عنوان وزير خارجه عربستان به خبرگزاري فرانسه مي‌گويد: «او رابطه بسيار خوب و شايد هم بتوان گفت پيوند عميقي با غرب دارد. بسيار پوپا و ماجراجو است. به نظر مي‌رسد قطعا بايد منتظر وزارت خارجه متفاوتي در دوره وي نسبت به الجبير و العساف باشيم. او هم با امريكا به عنوان متحد سنتي سعودي و هم با اروپايي‌ها رابطه حسنه‌اي دارد و حتي برخي او را چهره‌اي غربي در ميان سياستمداران سعودي مي‌دانند.»
الجبير همچنان در عرصه سياست خارجي عربستان فعال است و بايد ديد كه آيا فرحان دست او را براي موضع‌گيري در حوزه سياست خارجي مانند العساف باز مي‌گذارد يا خير.
ميدل ايست‌آي در تحليلي در اين باره مي‌نويسد: اين دومين خانه‌تكاني سياسي در وزارت خارجه عربستان در كمتر از يك سال است و در حالي صورت مي‌گيرد كه عربستان به نقض حقوق بشر متهم است. سلف فيصل بن فرحان يعني العساف اعتقاد داشت كه قتل خاشقجي، عربستان را در موقعيت بحران قرار نداده و شايد همين كوچك‌شماري مشكل باعث شد او نتواند عملا در اين مقام كاري از پيش ببرد يا تحولي در وزارت خارجه اين كشور ايجاد كند. همين انفعال العساف باعث شد كه الجبير همچنان در 10 ماه گذشته در تريبون سياست خارجي كشوري باقي بماند. الجبير در نشست‌هاي بين‌المللي از واشنگتن تا ساير نقاط حضور پيدا مي‌كرد و عملا العساف را به سايه برده بود. الجبير زماني كه در سال 2015، عنوان وزير خارجه را به خود اختصاص داد به دومين وزير خارجه در تاريخ سعودي تبديل شد كه خارج از خاندان سلطنتي بود. فرحان از خاندان سلطنتي است اما از نوادگان مستقيم عبدالعزيز آل سعود به حساب نمي‌آيد.
فرحان در دوره سفارتش در آلمان، سخنان تندي درباره ايران بر زبان رانده است. هنگام حمله به تاسيسات نفتي آرامكو او از اينكه احتمال استفاده از گزينه نظامي عليه ايران را از روي ميز بردارد سر باز زد و تاكيد كرد كه همه گزينه روي ميز است. زماني كه فرحان به عنوان سفير عربستان در آلمان منصوب شد يكي از عموزاده‌هاي او در گفت‌وگو با دويچه وله گفت كه مي‌ترسد خاندان سعودي فرحان را براي شناسايي و تحت تعقيب قراردادن چهره‌هاي سلطنتي كه از عربستان گريخته‌اند به آلمان فرستاده باشد.
تداوم يا تغيير سياست در برابر ايران؟
فرحان در حالي عنوان وزير خارجه را به خود اختصاص داده كه پرونده حمله به تاسيسات نفتي آرامكو در سعودي و حمله به نفتكش‌هاي ايراني همچنان روي ميز باز است و البته ايران پايان جنگ يمن را نقطه آغازين خوبي براي ورود به فاز تنش‌زدايي از رابطه تهران و رياض مي‌داند. همزمان ايران ابتكارهاي منطقه‌اي از طرح تشكيل مجمع گفت‌وگوهاي منطقه‌اي تا پيمان عدم تعرض و اخيرا هم ائتلاف اميد را همچنان روي ميز گذاشته و از بازيگران منطقه‌اي به خصوص اعضاي شوراي همكاري خليج فارس به اضافه عراق خواسته كه به گفت‌وگوهاي منطقه‌اي براي حل و فصل اختلاف‌هاي منطقه‌اي روي آورند. فرحان در حالي بر كرسي وزارت خارجه نشسته كه امارات به عنوان اصلي‌ترين متحد منطقه‌اي عربستان فاصله گرفتن از سياست‌هاي سعودي را كليد زده و هم در حال كمرنگ‌تر كردن نقش خود در پرونده يمن است و هم هيات‌هايي را براي بهبود رابطه با ايران، عازم تهران كرده است. تداوم بحران ميان عربستان و ايران هم به ناامني بيشتر در منطقه خليج فارس و تنگه هرمز دامن خواهد زد و هم احتمال درگيري نظامي ميان ايران با عربستان يا ايران با امريكا را افزايش خواهد داد. در چنين شرايطي مشخص نيست كه آيا فرحان چراغ سبزي به ايران براي ورود به فاز كاهش تنش نشان خواهد داد يا همچنان در زمين امريكاي ترامپ توپ مي‌زند؟
بن‌‌بست در رابطه عربستان و قطر هم يكي ديگر از پرونده‌هاي مهم باز روي ميز فرحان خواهد بود. تنش در رابطه دوحه با عربستان و به تبع آن بحرين و امارات عملا شوراي همكاري خليج‌فارس را به يكي از بي‌خاصيت‌ترين نهادها تبديل كرده و البته قطر را در اين مدت به سمت ايران و تركيه سوق داده است.
تركيه نيز يكي ديگر از گره‌هاي منطقه‌اي در وزارت خارجه عربستان است. قتل جمال خاشقجي در كنسولگري سعودي در خاك تركيه هم آنكارا را در وضعيت حساسي قرار داد و هم به برگ برنده‌اي براي رجب طيب اردوغان در حوزه سياست خارجي و در مواجه با سعودي تبديل شد. اردوغان در يك سال و چندماه گذشته به خوبي از اين برگ استفاده كرده اما ناگفته پيداست كه تنش ميان آنكارا و رياض هم بايد نقطه پاياني بيابد و بايد ديد كه آيا فرحان گره‌گشايي از اين پرونده را بلد است يا خير.
عادي‌سازي رابطه با اسراييل هم در يك سال و نيم اخير به قماري براي خاندان سعودي تبديل شده و به نظر مي‌رسد كه عربستان از اين پرونده به عنوان اهرمي براي فشار بر ايران استفاده مي‌كند. در دو سال اخير رسانه‌هاي متفاوت از ديدارهاي نهان ميان هيات‌هايي از سعودي و اسراييل در كشورهاي ثالث خبر داده‌اند و اواسط هفته گذشته بود كه هياتي از اسراييل در نشست ضدايراني در بحرين كه طبيعتا زير نظر عربستان برگزار شد، حضور داشت.
يمن عملا به باتلاقي براي عربستان سعودي و متحدانش تبديل شده و رياض از سوي اروپا و حتي كنگره امريكا براي پايان دادن به اين جنگ تحت فشار شديد قرار دارد. برخي تحليل‌ها حاكي از آن است كه عربستان به دنبال راهي آبرومندانه براي خروج از اين بحران است و شايد يافتن اين راه، نخستين و مهم‌ترين مسووليتي باشد كه فرحان بايد بپذيرد. هرچند كه در حوزه سياست خارجي فرمان اصلي دست ملك سلمان و بيش از او فرزند جوانش محمد بن سلمان است اما نمي‌توان منكر تاثير‌پذيري اين تصميم‌ها از چهره خشن و ايران‌ستيزي مانند عادل‌الجبير شد. در چنين شرايطي بايد ديد كه آيا فيصل بن‌فرحان حداقل براي يك يا دو مورد از اين پرونده‌ها، نقشه راه جديدي در چنته دارد يا خير؟