چند روزي است كه فيلم خانه پدري به نويسندگي، كارگرداني و تهيه‌كنندگي كيانوش عياري در سينماها نمايش داده و با حواشي زيادي هم همراه بوده. تلاش كرديم در گزارشي به صورت اجمالي از لحظه ابتدايي شكل‌گيري سوژه اين فيلم در ذهن عياري تا نمايش خانه پدري در سينماها بپردازيم تا مرور تاريخي بر آنچه بر اين فيلم گذشت، داشته باشيم.
شكل‌گيري قصه «خانه پدري»
كيانوش عياري ايده فيلم خانه پدري را از يك داستان واقعي كه سال 1354در شهر اهواز رخ داده، مي‌گيرد. او شرح اين ماجرا را در مجله اطلاعات جوانان همان سال‌ها خوانده و پس از گذشت ساليان همچنان در ذهنش حك شده است. داستان دختري كه توسط پدر و عمويش به قتل مي‌رسد. همين خود جرقه‌اي مي‌شود در ذهن كارگردان تا تصميم بگيرد اين اتفاق ناگوار را به فيلم تبديل كند. عياري مي‌گويد: «براي تحقيق در اين مورد سال‌هاي بعد به اهواز سفر كردم و اين داستان را در تمام مكان‌‌هايي كه اتفاق مي‌افتد در ذهنم ساختم. به مرور زمان اين داستان تغييرات زيادي كرد و اين فيلمي كه الان مشاهده كرديد، آخرين دستاورد آن داستان است.» به گفته عياري اين سوژه از 36 سال قبل با او همراه بوده تا اينكه گلايه سردار احمدي‌مقدم از كمبود فيلم‌هايي با موضوع پراهميت قتل‌هاي خانوادگي عياري را به ساخته شدن اين فيلم ترغيب مي‌كند.
فاطمه معتمدآريا و مهناز افشار در خانه پدري
پيش توليد فيلم خانه پدري به صورت رسمي از اوايل خرداد سال 89 آغاز شد و در دو فاز فيلمبرداري آن انجام شد. از آنجايي كه دريچه ورود به يك فيلم يا به عبارتي ويترين آن را تركيب بازيگران آن شكل مي‌دهند درباره همكاري بازيگران چهره يا بعضا غيرچهره در فيلم خانه پدري فرضيه‌هاي گوناگوني وجود داشت. همان زمان گفته مي‌شد بازيگراني نظير فاطمه معتمدآريا و مهناز افشار در فيلم خانه پدري نقش‌آفريني مي‌كنند يا بعضي گمانه‌زني‌هايي مي‌كردند در مورد حضور شهاب حسيني در تركيب بازيگران فيلم عياري و مطمئن نبودند اين همكاري شكل بگيرد. ولي فيلم ساخته شده با تركيب بازيگراني نظير مهدي هاشمي، شهاب حسيني، مهران رجبي، ناصر هاشمي، نازنين فراهاني، مينا ساداتي و معصومه بافنده همراه بود.
دقيقا از چه زماني حواشي آغاز شد؟
بالاخره و با تمام اين حرف‌ها كيانوش عياري فيلمبرداري خانه پدري را در يك خانه قديمي در تهران با مشاركت ناجا شروع كرد ولي همكاري با ناجي هنر دليلي نبود كه عياري فيلمش را با وسواس‌هاي خاص و آنچه در ذهن داشته، نسازد و فيلم همان سال 89 هم آماده شد اما بعد از طي كردن مراحل فني از وزارت ارشاد و موسسه ناجي هنر به دليل وجود صحنه‌هاي خشونت‌آميز مجوز پخش و اكران نگرفت. دليل عمده مشكلات فيلم به همان سكانس ابتدايي برمي‌گردد؛ لحظه‌اي كه دختر از سوي پدر و برادرش مورد حمله قرار مي‌گيرد و به قتل مي‌رسد و داستان فيلم حول اين صحنه ادامه پيدا مي‌كند.
همان سال مضمون و ساختار فيلم خانه پدري در جلسه شوراي فرهنگ عمومي هم مورد بررسي قرار گرفت و حاضران براي عدم اكران فيلم «خانه پدري» به توافق رسيده بودند و حتي اين طور تشخيص داده بودند كه ضرورتي در اكران فيلم «خانه پدري» نيست. نيروي انتظامي هم قبول كرده بود كه خسارت ناشي از عدم اكران اين فيلم را پرداخت كند. ولي جالب است سجادپور در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام مي‌كرد كه «خانه پدري» توقيف نيست و براي دريافت پروانه نمايش بايد اصلاحيه‌هاي آن انجام شود.
خانه پدري براي ونيزي‌ها در كنار امير نادري
تا اينكه به يك‌باره روز 6 مرداد 91 خبري منتشر شد مبني بر اينكه خانه پدري از سوي هيات انتخاب شصت و نهمين جشنواره فيلم ونيز براي رقابت در بخش «افق‌ها»ي اين جشنواره انتخاب مي‌شود تا اولين نمايش عمومي خود را تجربه كند. همان دوره‌اي كه امير نادري يكي از داوران بخش «افق‌ها» بود. دقايقي از اعلام اين خبر نگذشته بود كه سيد عليرضا سجادپور، مديركل اداره نظارت و ارزشيابي وقت اعلام كرد: «اصلاحات صورت نگرفته است، فيلم مجوز نمايش در داخل و خارج از كشور را ندارد.» مديرعامل شركت ناجي هنر هم به فارس گفته بود: «اگر خود آقاي عياري اين فيلم را در فرصت باقيمانده از حضور در جشنواره خارج كند كه هيچ، اما اگر فيلم را خارج نكند، نيروي انتظامي «بالاجبار و تنها براي دفاع از حقوق نيروي انتظامي» مجبور مي‌شود از او شكايت كند. آقاي منتظر المهدي معتقد بود كيانوش عياري اخلاق حرفه‌اي را رعايت نكرده، چون او و نيروي انتظامي مشتركا مالك فيلم «خانه پدري» هستند، اما فيلم بدون اطلاع شركت ناجي هنر در حالي كه مجوز پخش داخلي و خارجي نداشته در بخش جنبي جشنواره فيلم ونيز شركت كرده است.»
خلاصه كلام اينكه مسوولان سينمايي و ناجي هنر (سرمايه‌گذار فيلم) اجازه نمايش فيلم «خانه پدري» را در جشنواره ونيز ندادند ولي اين فيلم در جشنواره به نمايش گذاشته شد و با تمجيد و تحسين همراه بود به‌طوري كه مدير اين فستيوال آن را كشف سال جشنواره معرفي كرد.
سرمايه‌گذار پا پس كشيد
تحسين جشنواره ونيز از فيلم خانه پدري باعث شد كه مسوولان «ناجي هنر» از حمايت اين اثر به دليل همان «خشونت» مندرج در صحنه ابتدايي پا پس بكشند و در نهايت سهم خود را واگذار كردند. به اين ترتيب فيلمي كه در دولت دهم ساخته شد توسط مديران سينمايي همان دولت توقيف شد. آنها معتقد بودند كه بايد صحنه‌هاي ابتدايي فيلم حذف شود تا مجوز نمايش صادر شود و عياري هم با جرح و تعديل فيلم موافقت نكرد.
كوچه‌هاي پرپيچ و خم «خانه پدري»
با روي كار آمدن دولت يازدهم در همان ماه‌هاي اول فعاليت مديران جديد، كيانوش عياري با رييس سازمان سينمايي حجت‌الله ايوبي ديدار كرد، اما انگار سرنوشت فيلم خانه پدري فراتر از اين حرف‌ها بود كه تصور مي‌شد. ايسنا 5 شهريور سال 93 نوشته بود: «ايوبي طي سخناني اعلام كرده با «صحنه بسيار خشن فيلم مشكل دارد و قرار نبوده باب خشونت در سينما باز شود.» با اين حال در همين خبر، اكران محدود و بدون سانسور فيلم «خانه پدري» در گروه «هنر و تجربه» محتمل به نظر رسيده است.
ادامه حاشيه‌ها
خانه پدري پس از سه سال توقيف با روي كار آمدن دولت يازدهم در سي و دومين جشنواره فجر اكران شد؛ اما در اكران عمومي با چالش مواجه شد و بعد از طي كردن فراز و نشيب‌هاي زياد نخستين‌بار اين فيلم در روزهاي چهارم و پنجم دي 1393 در گروه هنر و تجربه به نمايش عمومي درآمد، اما اين اكران محدود تداوم پيدا نكرد و اكران مجدد آن موكول به اعمال اصلاحاتي شد.
يك عده هميشه دلواپس
كيانوش عياري در تمام اين سال‌ها كه فيلمش توقيف بود زير بار اصلاحيه صحنه‌ها ولو جزيي نرفت. او صحبت‌هاي پيرامون تلخي فيلمش را حاصل يك سوءتفاهم محض و بيهوده دانست و معتقد بود: «اين حرف‌ها فقط از روي تنگ نظري سرچشمه مي‌گيرد. از نظر اين كارگردان اگر دو الي سه دقيقه ابتدايي فيلم هم حذف شود، فيلم كماكان از نظر يك عده هميشه دلواپس غيرقابل نمايش خواهد بود و آن صحنه بهانه‌اي است براي اعتراضاتي كه مي‌خواهند شكل بگيرد. اگر من آن صحنه را در مي‌آوردم اينها باز مي‌گفتند خب ديگر فيلم قابل نمايش نيست.» از نظر عياري فيلم‌هاي ديگري بوده‌اند كه به مراتب صحنه‌هايي از اين صحنه سهمگين‌تر دارند.
اتفاقات بعد از سال‌هاي 93
چالش اكران خانه پدري ادامه داشت تا اينكه خبر رسيد كيانوش عياري فيلم جديد خود يعني كاناپه را مي‌سازد. كاناپه كيانوش عياري به دليل نامتعارف بودن در ساختار و بحث‌هاي گسترده‌اي كه پيدا كرد خودبه‌خود خانه پدري را از كانون توجه خارج كرد. ولي باز با اين حال هر از چندگاهي موضوع صحبت‌ها و گلايه‌هاي عياري مي‌شد. در سال‌هاي اخير داروغه‌زاده مدير نظارت و ارزشيابي وقت در گفت‌وگو با رسانه‌ها از صادر شدن مجوز نمايش خانه پدري در گروه هنر و تجربه صحبت مي‌كرد اما كيانوش عياري تمايل نداشت فيلمش در اين گروه نمايش داده شود.
غافلگيري به سبك عياري
امسال با اجراي طرح رده‌بندي سني احتمال نمايش خانه پدري قوي‌تر شد و بالاخره اول آبان طي يك غافلگيري، به صورت ناگهاني و بدون اعلام قبلي اين فيلم روانه پرده سينماها شد. خانه پدري ابتدا در دو سينماي مگامال و آستارا و روزهاي بعد در سالن‌هاي سراسر كشور اكران شد. غافلگيري اكران فيلم خانه پدري به گونه‌اي بود كه منتقدان جدي اين فيلم تا روز نمايش فيلم فرصت هرگونه اظهارنظر راجع به اين فيلم را نداشتند و شايد قضيه اكران فيلم را جدي نمي‌گرفتند اما همين كه سانس‌هاي ابتدايي فيلم شروع شد نقدهاي منفي هم پيرامون اين فيلم شدت گرفت. تاكنون عمده تحليل‌هاي منفي نسبت به اكران اين فيلم از جانب اصولگرايان و يك عده دلواپس نوشته شده با اين ديدگاه كه فيلم «خانه پدري» ضد دين و ضد سنت است.
جنايت فرهنگي يا فرهنگ جنايت؟
مهم‌ترين اظهارنظر چند روز ابتدايي درباره اكران خانه پدري به جواد شمقدري رييس سازمان سينمايي دولت نهم و دهم برمي‌گردد كه اتفاقا فيلم خانه پدري با مجوز آنها ساخته شده است: « فكر مي‌كنم اكران اين فيلم بدون اصلاحات لازم يك جنايت فرهنگي است. به خاطر اتفاق‌هايي كه ما در سكانس اول اين فيلم مي‌بينيم كه اتفاق‌هاي ناگواري است. حتي سينماي غرب هم چنين صحنه‌هايي را نشان نمي‌دهد، حتي اگر واقعيت داشته باشد.» كه حسين معززي‌نيا، منتقد سرشناس سينما بلافاصله در پاسخ به جواد شمقدري نوشت: «جواد شمقدري گفته اكران فيلم خانه پدري «جنايت فرهنگي» است. انتخاب كلماتش بد نبوده فقط جابه‌جا استفاده كرده. خانه پدري درباره «فرهنگ جنايت» است، قصه يك زيرزمين و چيزهايي كه مدفون مي‌شود تا بتوانيم به زندگي‌مان ادامه دهيم اما خون را نمي‌شود شست.»
فيلم عياري ضدتحجرگرايي است
با تشديد حملات مخالفان نسبت به فيلم عياري اين پرسش به وجود آمد كه آيا اكران فيلم دوباره به سرانجام مي‌رسد يا خير؟ كه محمدمهدي طباطبايي‌نژاد، معاون ارزشيابي و نظارت سازمان سينمايي با تاكيد بر اينكه آنچه در اكران اين فيلم روي داده كاملا با در نظر گرفتن نكات قانوني بوده، گفت: ما از موضع قانون عقب‌نشيني نخواهيم كرد. فيلم آقاي عياري نه ضد دين و نه ضد سنت است، بلكه ضد تحجرگرايي است .
مناقشه ميان نمايندگان مجلس
حجت‌الاسلام احمد سالك، نماينده مجلس شوراي اسلامي تنها نماينده‌اي بود كه نسبت به اكران فيلم خانه پدري واكنش عجيبي نشان داد. او معتقد بود جرياني پشت پرده مسائل سينمايي كشور است كه هر چند وقت يك بار با تاييد يك فيلم، جامعه را به تشنج وا مي‌دارد و ضدارزش‌ها را گسترش مي‌دهد. اين نماينده مجلس در حالي از تشنج در جامعه صحبت مي‌كند كه عموم مردم از خواص و عوام از نمايش اين فيلم در سينماها ابراز خوشحالي مي‌كنند. او همچنين از وزير محترم فرهنگ و ارشاد اسلامي خواست كه هر چه سريع‌تر جلوي اكران چنين فيلم‌هايي گرفته شود كه موجب نگراني جامعه اسلامي ما نباشد.
نبايد به بعضي انتقادها توجه كرد
صحبت‌هاي سالك در حالي مطرح مي‌شود كه محسن كوهكن، عضو فراكسيون نمايندگان ولايي مجلس و نماينده مجلس شوراي اسلامي گفته اينكه فردي بخواهد جلوي اكران فيلمي كه به صورت قانوني مجوز دارد بايستد و نگذارد فيلم اكران شود، تاييد نمي‌كنيم: « اينكه بگويم به‌طور مثال اين فيلم مخالف نظر من نماينده است پس نبايد اكران شود، ابدا حرف صحيحي نيست، نبايد به آن توجه كرد. ما در جامعه چارچوب‌هايي داريم.»
جلوي اكران خانه پدري گرفته نمي‌شود
فاطمه ذوالقدر، ديگر نماينده شوراي اسلامي هم معتقد است: سياست وزارت ارشاد با نمايش فيلم‌هايي است كه پيش‌تر مجوز ساخت گرفتند و حالا قرار است با اصلاحات كوچك اكران شوند. ذوالقدر با تاكيد بر اينكه مجلس تاكنون به عدم اكران اين فيلم ورود نكرده است، گفت: «تاكنون كميسيون فرهنگي مجلس، به اين ماجرا ورود نكرده است و حتي اگر مخالفتي هم با فيلم وجود داشته باشد، نظر شخصي افراد بوده و موضع رسمي كميسيون فرهنگي نيست.» اين نماينده مجلس همچنين به تابناك گفت: «قرار نيست جلوي اكران فيلم گرفته شود و دست‌كم مجلس قرار نيست در اين باره اقدام كند.» ذوالقدر در پايان گفت: «هر شخصي مختار است درباره هر فيلم اظهارنظر كند اما قرار نيست فشارها باعث عدم اكران فيلمي شود.»
هيچ فيلم توقيفي تاثير سوء در جامعه ندارد
هوشنگ گلمكاني، منتقد سرشناس سينماي ايران در حساب شخصي خود در فضاي مجازي با طرح اين پرسش كه آيا فيلمسازان حق ندارند جهان‌بيني خود را اگر متفاوت با ديدگاه‌هاي مخالفان باشد، در فيلم‌هاي‌شان مطرح كنند؟ نوشت: «سابقه اين چهل ساله نشان داده كه نمايش هيچ فيلم توقيفي تاثير سوئي بر جا نگذاشته، مگر اينكه مراد از اين برخوردها، فقط هدفي سياسي و جناحي باشد.» او همچنين درخواست كرد كه مسوولان سينمايي بگذارند فيلم‌ها بدون اين واهمه‌ها و بحث‌هاي فرساينده نمايش داده شوند تا محملي باشد براي طرح بحث در همين زمينه‌ها . آن بحث‌ها مفيدتر از اين ديد‌باني و توقيف‌ها و محدوديت‌هاست.
پس فيلم ما چي؟
رفع توقيف فيلم خانه پدري باعث خوشحالي اهالي سينما شد. بسياري از آنها در صفحات شخصي در فضاي مجازي بابت ايستادگي در اكران فيلم خانه پدري از حسين انتظامي و وزير ارشاد تشكر كردند. اما در اين ميان واكنش سازندگان ديگر فيلم‌هاي توقيفي جالب بود. سامان مقدم كارگردان فيلم« صد سال به اين سال‌ها» از تلاشش بر نمايش اين فيلم گفت و پرويز پرستويي بازيگر اين فيلم هم از حسين انتظامي خواست دوباره به تماشاي اين فيلم بنشيند: «شك ندارم كه با ديدن فيلم خودتان پاسخگوي مسوولان مصلحت‌انديش سابق خواهيد بود، چراكه پخش اين فيلم هم دنيا را دارد و هم آخرت را».
خانه پدري دومين فيلم پرفروش هفته
در حالي اين گزارش را مي‌نويسيم كه سه روز از نمايش فيلم خانه پدري در سينماها گذشته و استقبال از اين فيلم رو به افزايش است. علي سرتيپي مدير پرديس سينمايي كوروش از خوشامد مخاطبان فيلم خبر مي‌دهد و به «اعتماد» مي‌گويد: فيلم خانه پدري دومين فيلم پرفروش پرديس سينمايي كوروش است و اقبال نسبت به اين فيلم همچنان رو به فزوني است: «در اين چند شب مخاطبان بعد از تماشاي فيلم با سوت و كف سالن را ترك مي‌كنند و از تماشاي فيلم راضي هستند.» اين تهيه‌كننده معتقد است نظرات بعضي منتقدان نسبت به اين فيلم كاملا غلو شده است و حرف‌هايي كه عليه فيلم گفته مي‌شود، درست نيست. دو بار به تماشاي فيلم نشستم، نكاتي را كه بعضي منتقدان به آن اشاره مي‌كنند در فيلم نديدم.
مرور يك اشتباه
اما با نگاه به وضعيت نمايش فيلم‌ها از سال‌هاي دور تاكنون خواهيم ديد كه يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي سينماي ايران در دهه‌هاي گذشته بحث رفع توقيف فيلم‌هايي بوده كه اساسا وقتي از محاق درمي‌آيند، نمايش‌شان در سينماها با كمترين حواشي پي‌گرفته مي‌شود و در پاره‌اي اوقات چه بسا اين فيلم‌ها بي‌مخاطب هم هستند. فيلم «به رنگ ارغوان» ابراهيم حاتمي كيا در زمان اكران با چه حواشي اكران شد؟ يا مثال نزديك‌تر نمايش فيلم عصباني نيستم چه تبعات و ناهنجاري در جامعه داشت؟ تقريبا هيچ. خب همين جا كات. حالا مطلبي را كه عزت‌الله ضرغامي فروردين امسال در اينستاگرامش نوشته با هم مرور كنيم: «نبايد «آدم برفي» را توقيف مي‌كردم، اگر به گذشته برگردم ترجيح مي‌دادم به روح توصيه رهبر انقلاب در مورد فيلم سينمايي «آدم برفي» عمل كنم و به دلايل نظارتي كه در جاي خود مورد تاكيد ايشان هم بود مردم را از ديدن اين فيلم خوش‌ساخت و پرپيام محروم نمي‌كردم. البته عدم همكاري مديريت محترم وقت حوزه هنري سازمان تبليغات هم در اين تصميم‌گيري بي‌تاثير نبود ولي مي‌توانستم با اجتهاد رسانه‌اي و هنري تصميم درست‌تري بگيرم، هر چند در سال‌هاي مديريتم در رسانه ملي آن را جبران كردم.»
حالا اعتراف ضرغامي بعد از ۲۵ سال چه پيامي براي مسوولان سينمايي مي‌تواند داشته باشد؟ چرا بايد مدام در حال تجربه كردن باشيم و مدام بر طبل اشتباهات خود بكوبيم؟ چرا نبايد از تجربيات مديران گذشته درس بگيريم؟ مگر نه اين است كه همه ما بايد از قانون تمكين كنيم؟ چرا بايد براي فيلمي كه مجوز پروانه ساخت و نمايش از وزارت ارشاد گرفته منع اكران قائل شويم؟ و صدها چراها و پرسش‌هاي ديگر كه در اين زمينه مطرح مي‌شود.