فرصت‌ها و چالش‌هاي تعميق رابطه حماس با روسيه چيست؟
بُرد – بُرد يا يارگيري موقت پوتين
سارا معصومي
«اسماعيل هنيه» رييس دفتر سياسي حماس به زودي و براي نخستين‌بار از زمان رياست بر دفتر سياسي اين جريان به پايتخت‌هاي مصر و روسيه سفر مي‌كند. هرچند كه گفته شده هنيه در قاهره با مقام‌هاي اطلاعاتي كشور ميزبان ديدار خواهد كرد اما آنچه نگاه‌ها را به سمت خود جلب كرده سفر اسماعيل هنيه به مسكو است. هم منابع فلسطيني و هم منابع مصري اعلام كرده‌اند كه سفر هنيه به اين دو كشور در چارچوب سفرهاي دوره‌اي او به تعدادي از كشورها است اما اين نكته حائز اهميت است كه قاهره در سه سال گذشته مجوز سفر هنيه به كشور ديگري جز مصر را نداده بود اما اين‌بار هنيه قرار است طبق برنامه‌ريزي‌هاي انجام‌شده از قاهره به مسكو سفر كند. گذرگاه رفح تنها راه تنفس نوار‌غزه با جهان خارج است و فلسطيني‌ها براي عبور از اين گذرگاه نياز به اجازه مصر دارند. همزمان با اعلام اين خبر برخي شبكه‌هاي تلويزيوني رژيم اسراييل اعلام كردند كه حماس و اين رژيم در مذاكرات خود پيشرفت‌هايي داشته‌اند و به نظر مي‌رسد كه دو طرف به آتش‌بس نزديك‌تر از پيش شده باشند. رابطه حماس و روسيه در يك سال و نيم اخير و به‌طور ويژه در چند ماه گذشته بيش از پيش به چشم آمده و شايد يكي از دلايل آن هم رابطه حسنه مسكو با تلاويو و در اين سو رابطه ويژه تهران با حماس باشد. به نظر مي‌رسد كه از زمان طرح مساله معامله قرن توسط دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا و ذوق‌زدگي اسراييلي‌ها از حمايت‌هاي بي‌قيد و شرط واشنگتن از تل‌آويو، روسيه تلاش براي ورود به پرونده صلح خاورميانه را آغاز كرده و با توجه به بي‌اعتمادي فلسطيني‌ها به امريكاي ترامپ به عنوان واسطه‌اي براي پيشبرد گفت‌وگوها، فضا هم براي مانورهاي ديپلماتيك كرملين در اين ميدان فراهم شده است.
الجزيره انگليسي در تازه‌ترين مطلبي كه در اين باره نوشته اين پرسش را مطرح كرده كه ميان حماس و روسيه چه مي‌گذرد؟ در چند هفته اخير ما شاهد افزايش قابل توجه ديد و بازديد مقام‌هاي حماس و نمايندگان روسيه با يكديگر بوده‌ايم. اما سوال اساسي اين است كه آيا تعميق رابطه با كرملين مي‌تواند به انزوايي كه امريكا و متحدانش بر حماس تحميل كرده‌اند، غلبه كند؟ ماه جولاي سال جاري بود كه معاون دفتر سياسي حماس موسي ابومرزوق در راس هياتي سياسي به مسكو سفر كرده و با ميخاييل بوگدانف، معاون وزير خارجه كشور ميزبان در امور خاورميانه و آفريقا ديدار كرد. در اواسط اكتبر اين دو مقام سياسي از حماس و كرملين دوباره با هم در دوحه قطر ديدار كردند. رايزني‌ها ميان اين دو چند هفته بعد با تماس تلفني كه بوگدانف با اسماعيل هنيه گرفت وارد فاز تازه‌تري شد. گفته شده كه در اين رايزني‌ها چه در مسكو چه در دوحه و بعدها در تماس تلفني ميان بوگدانف و هنيه محور اصلي بحث «معامله‌قرن» بوده و دلايل رد اين طرح امريكايي از سوي حماس. به نظر مي‌رسد كه در يك سال گذشته هر بار كه مقام‌هاي متفاوت روس، از معامله قرن انتقاد كرده‌اند اين موضع‌گيري هم رام‌الله و هم در غزه با استقبال روبه‌رو شده است. در ميانه ماه اكتبر بود كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه اعلام كرد كشورش از هر طرح معامله يا طرحي كه صلح را به ارمغان بياورد، استقبال مي‌كند اما طرح واشنگتن در اين زمينه (معامله قرن) را مبهم خواند. به نظر مي‌رسد كه روسيه در حال تبديل كردن خود به رقيبي براي امريكا در پرونده صلح خاورميانه باشد و به همين دليل در چند ماه اخير تلاش كرده دامنه رابطه خود را وسعت ببخشد و ديگر صرفا با تشكيلات خودگردان فلسطين در تماس نباشد بلكه رابطه با حماس را هم وجهه جديدي ببخشد.»
الجزيره در ادامه اين تحليل مي‌نويسد: «رابطه روسيه با حماس در خلأ رخ نداده است بلكه در يك دهه گذشته روسيه رابطه با سران حماس را برنامه‌ريزي‌شده پيش برد. در حالي كه امريكا و اتحاديه اروپا نام حماس را در ليست گروه‌هاي تروريستي قرار داده بودند، روسيه رابطه در سطح بالا با اين گروه را از زماني كه حماس توانست انتخابات پارلماني در فلسطين را ببرد همچنين كنترل غزه را در سال 2006 در اختيار بگيرد، آغاز كرد. روسيه در اين سال‌ها همواره بر اين حقيقت تاكيد داشته كه حماس نماينده منتخب جمعيت قابل توجهي از فلسطيني‌هاست و هم در شوراي قانونگذاري فلسطين و هم در دولت‌هاي اين كشور سهم دارد. مسكو جدا از تلاش براي برقراري رابطه دو جانبه با حماس در دو سال اخير وارد فاز ميانجي‌گري ميان جنبش فتح به رهبري محمود عباس و حماس كه در غزه مستقر است نيز شده است. هرچند كه حماس همواره از رابطه با روسيه منتفع شده اما همچنان و هنوز مي‌تواند به تقويب بيشتر اين رابطه بپردازد و از آن بهره بيشتري هم نصيب خود كند. روسيه بازيگري قدرتمند و البته داراي حق وتو و كرسي دايم در شوراي امنيت سازمان ملل است. اين كشور همچنين عضو گروه چهارجانبه براي پايان دادن به اختلاف‌ها ميان اسراييل و حماس است. علاوه بر آن، روسيه رابطه بسيار خوب و كليدي با سه بازيگري دارد كه براي حماس بسيار مهم هستند: اسراييل، تشكيلات خودگردان و مصر. همزمان روسيه مي‌تواند به حماس كمك كند كه نه تنها در برابر ترامپ و طرح او موسوم به «معامله قرن» بايستد بلكه در سطح بين‌المللي نيز صداي خود را به گوش برساند و اختلاف‌هايش با تشكيلات خودگردان و مصر را هم از همين منظر حل و فصل كند. حماس كه رهبري ماجرا در نوار غزه را در اختيار دارد به خوبي مي‌داند كه رابطه روسيه با اسراييل از زمان حضور نظامي روسيه در پرونده سوريه از سال 2015 پررنگ‌تر و البته عميق‌تر شده است. در حال حاضر روسيه و اسراييل يك به اصطلاح اتاق هماهنگي عمليات دارند تا مانع از تصادف هوايي نيروهاي دو طرف در آسمان سوريه بشوند. با اين‌همه حماس رابطه رو به رشد روسيه با اسراييل را مانعي براي تعميق رابطه خود با مسكو نمي‌داند و برعكس اعتقاد دارد كه مسكو مي‌تواند از رابطه‌ها و پيوندهاي خود با اسراييل براي كاستن از سطح حملات اسراييل به نوار غزه استفاده كند. از سوي ديگر به نظر مي‌رسد كه حماس از روسيه مي‌خواهد تا به احياي رابطه اين گروه با دولت سوريه هم كمك بكند. زماني كه اعتراض‌هاي عمومي در سوريه در سال 2012 آغاز شد حماس بلافاصله رابطه خود با دولت بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه را قطع و اعلام كرد كه در كنار معترضان به او مي‌ايستد. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه تشديد فعاليت‌ها و تنوع و تعدد رفت و آمدها ميان حماس و مسكو پيروزي قابل توجهي براي حماس است. حماس مي‌داند كه اين رابطه مي‌تواند به انزواي سياسي آن پايان بدهد همچنين در چشم جامعه جهاني بازيگري معقول و قابل معامله در فلسطين به حساب آيد. با اين‌همه دلايلي براي بدبيني هم وجود دارد. روسيه همواره تلاش كرده به‌طور كلي در خاورميانه و به‌طور خاص در مساله فلسطين داراي نفوذ باشد و اعتقاد داشته كه شكست هژموني امريكا در اين منطقه مي‌تواند گام نخست براي ورود جدي‌تر روسيه به مسائل منطقه‌اي باشد. روسيه به دنبال تعميق رابطه با حماس است چرا كه اين گروه را بازيگري مهم در پرونده فلسطين مي‌داند كه البته تحت نفوذ امريكا نيست. همزمان مسكو مي‌خواهد از طريق تعميق رابطه با حماس به عنوان سكويي براي رابطه نزديك‌تر با ساير جنبش‌هاي اسلامي در منطقه مانند اخوان‌المسلمين استفاده كند. الجزيره در ادامه مي‌نويسد: نزديكي روسيه به حماس را نمي‌توان جدا از اتحاد منطقه‌اي موجود اين كشور با ايران دانست. مسكو به دنبال يارگيري‌هاي بيشتر در منطقه براي مقابله با امريكاست و به دنبال آن است كه حماس جايگاه خود را در محوري به هدايت ايران در برابر امريكا و متحدانش در منطقه راه پيدا كند. با اين‌همه نمي‌توان گفت كه در بحث آينده سياسي فلسطين مسكو درست در همان سمتي از تاريخ ايستاده كه حماس قرار دارد. برخلاف حماس، مسكو از ايده تشكيل دو كشور مستقل در فلسطين حمايت مي‌كند و البته با ايده مقاومت مسلحانه كه خط مشي حماس است مخالف است. همچنين روسيه به عنوان عضوي از گروه چهارجانبه خواهان به رسميت شناختن اسراييل توسط تمام گروه‌هاي فلسطيني است. اين اختلاف‌ها بر دوام و ضمانت هرگونه همكاري بلندمدت ميان روسيه و حماس سايه مي‌اندازد اما به هرحال نمي‌توان از منافع فعلي آن براي حماس چشم‌پوشي كرد. البته كه روسيه تا همين جاي كار هم در چند مورد حماسي‌ها را نااميد كرده است. به عنوان نمونه دفتر حماس در مسكو هنوز رسما پذيرفته نشده و اين در حالي است كه حماس چندبار درخواست‌هاي خود براي اين پذيرش رسمي را تكرار كرد. همزمان روسيه گام موثر چنداني براي خارج كردن حماس از انزوا انجام نداده است. هرچند كه قطعا حماس از هر سطحي از رابطه با قدرتي بين‌المللي چون روسيه منتفع مي‌شود اما به نظر نمي‌رسد كه بتواند هر آنچه را مي‌خواهد و به آن نياز دارد از روسيه مطالبه كند مگر آنكه حماس هم امتيازهايي بدهد. ميدل ايست مانيتور در تحليلي جداگانه درباره نزديكي روسيه و حماس مي‌نويسد: ولاديمير پوتين به دنبال احياي چهره اتحاد جماهير شوروي است و اعتقاد دارد كه پرونده فلسطين همچنين مورد حماس يكي از دروازه‌هايي است كه مي‌تواند اين كشور را به خاورميانه بازگرداند. به همين دليل بود كه روسيه مخالفت خود را با اعلام نام حماس به عنوان گروه تروريستي برخلاف رويه اتحاديه اروپا و امريكا، اعلام كرد. روسيه مايل به بازگشت به منطقه عربي و شكست دادن هژموني امريكا در پروسه صلح خاورميانه همچنين مديريت روند صلح ميان فلسطين و اسراييل است. برخي اعتقاد دارند كه نزديكي روسيه به حماس جدا از اتحاد موجود آن با ايران همچنين محور مقاومتي كه ايران در منطقه تشكيل داده نيست. در حالي كه امريكايي‌ها، اسراييل و برخي اعراب تلاش مي‌كنند از انزواي حماس به عنوان اهرمي براي فشار بر اين گروه استفاده كنند، حماس نزديكي به روسيه را فضاي تنفسي براي خود در سطح بين‌المللي مي‌داند همچنين بر ميزان تماس‌هاي خود با روسيه افزوده تا در شرايط تشديد تنش نظامي يا سياسي با اسراييل از آن به عنوان كارت استفاده كند. حماس به روسيه به چشم قدرتي بين‌المللي نگاه مي‌كند؛ لذا به دنبال استفاده از جايگاه اين كشور در سطح بين‌المللي است تا بتواند با استفاده از آن به جاي آنكه پس زده شود، پذيرفته شود. در آن‌سوي ميدان هم روسيه مي‌خواهد با بهبود رابطه با حماس بر تعداد اعضاي ائتلاف خود در سطح منطقه‌اي افزوده و وجهه خود در جهان اسلام را ارتقا بدهد. ميدل ايست مانيتور در ادامه با اشاره به امتيازهايي كه حماس بايد براي حفظ رابطه نزديك با روسيه بپردازد، نوشت: «اين گروه نمي‌تواند چندان به آينده رابطه با كرملين خوش‌بين باشد. روسيه بخشي از سيستم بين‌المللي است و هرگونه رابطه‌اي با آن وابسته به نوع پاسخ‌هاي حماس به پروسه صلح همچنين به رسميت شناختن اسراييل است. تا زماني كه حماس چنين امتيازهايي به روسيه ندهد تنها چيزي كه از اين رابطه عايدش خواهد شد عكس‌هاي يادگاري با مقام‌هاي روس است. نويسنده اين مطلب در ادامه ادعا مي‌كند كه حضور نظامي روسيه در سوريه و حمايت پوتين از بشار اسد چهره روسيه را در جهان اسلام مخدوش كرده و از اين منظر كرملين تلاش مي‌كند با نزديكي به حماس به عنوان يك گروه مقاومت اسلامي اين وجهه را ترميم كند.»