امنيت دريا به روايت شرق
رزمايش ايران، چين و روسيه
در شمال اقيانوس هند آغاز شد
شهاب شهسواري
«كمربند امنيت دريايي» نام رزمايش دريايي بي‌سابقه ميان نيروهاي دريايي ايران، روسيه و چين بود كه از روز گذشته در منطقه شمال اقيانوس هند و درياي عمان با حضور 3 ناو روسي و يك ناو موشك‌انداز چيني آغاز شد و قرار است تا دوشنبه ادامه داشته باشد. به گفته سخنگوي اين رزمايش، اولين بار از زمان انقلاب اسلامي است كه ايران در رزمايشي مشترك با قدرت‌هاي جهاني مشاركت مي‌كند. اين رزمايش مشترك سه‌جانبه كه توافق براي برگزاري آن از چند ماه پيش انجام شده بود همزمان با افزايش تلاش گروهي از دولت‌هاي فرامنطقه‌اي براي افزايش حضور نظامي در خليج فارس و درياي عمان با بهانه حفظ امنيت كشتيراني، آغاز مي‌شود و نشان از افزايش سطح همكاري‌هاي ايران با قدرت‌هاي جهاني براي حفظ ترتيبات امنيتي منطقه است. روسيه و چين به عنوان دو قدرت منطقه‌اي در حالي وارد مشاركت با ايران براي حفظ امنيت دريانوردي در شمال اقيانوس هند شده‌اند كه دولت ايالات متحده امريكا تلاش مي‌كند با فشار بر ايران، امكان استفاده ايران از آبراه‌هاي بين‌المللي براي تجارت با جهان را مسدود كند و با ايجاد يك ائتلاف نظامي ضد ايراني در منطقه، امنيت و تماميت ارضي ايران را تهديد كند. امير دريادار دوم غلامرضا طحاني، معاون عمليات نيروي دريايي ارتش و سخنگوي رزمايش مركب ايران، روسيه و چين اعلام كرد:«هدف از اين رزمايش تقويت و افزايش امنيت دريايي بين‌المللي در منطقه، مبارزه با دزدان دريايي، تبادل اطلاعات در حوزه امداد و نجات دريايي و گسترش همكاري بين نيروهاي اين 3 كشور است.» به گزارش تسنيم، او با اشاره به اينكه ايران پس از انقلاب اولين بار است كه در اين سطح رزمايش مشترك برگزار مي‌كند، گفت:«اين رزمايش نشان مي‌دهد روابط ايران، روسيه و چين به سطح قابل توجهي رسيده است. اين روند در سال‌هاي آينده نيز ادامه خواهد يافت.» امير دريادار طحاني همچنين تاكيد كرد:«اين رزمايش به جهانيان نشان مي‌دهد كه ممكن نيست تحت هر شرايطي جمهوري اسلامي ايران را به عزلت كشاند.» بر اساس بيانيه اسپوتنيك به نقل از سرويس مطبوعاتي ناوگان آتلانتيك نيروي دريايي ارتش روسيه، كشتي‌هاي «ياروسلاو مودري»، «ويكتور كونتسكي» و «يلنيا» از روسيه براي مشاركت در اين عمليات به بندر شهيد بهشتي چابهار اعزام شده‌اند. ناو چيني كه در اين رزمايش شركت دارد، شينينگ نام دارد.
اهميت جغرافيايي
منطقه عملياتي اين رزمايش در شمال اقيانوس هند، بخش حساسي از امنيت دريانوردي تجاري در جهان را در بر مي‌گيرد. شمال اقيانوس هند محل تلاقي مسير 3 تنگه بسيار كليدي جهان، تنگه مالاكا، تنگه هرمز و تنگه باب‌المندب است. 3 تنگه‌اي كه بيش از نيمي از كل تجارت جهان از آنها انجام مي‌شود و با عنوان مثلث طلايي از آن ياد مي‌شود. مساله حفظ امنيت اين 3 تنگه در شرايط كنوني جهان يكي از عمده‌ترين مسائل بين‌المللي است. قدرت‌هاي جهاني براي تسلط بر امنيت اين تنگه‌ها تلاش مي‌كنند و زمينه رويارويي‌هاي بزرگي ميان قدرت‌هاي منطقه‌اي و جهاني در مورد آنها وجود دارد. حضور نظامي در اين منطقه براي چين، يكي از مهم‌ترين مسائل امنيت اقتصادي و ملي محسوب مي‌شود. چين تاكنون يك پايگاه دريايي در جيبوتي براي افزايش توان نظامي‌اش در منطقه ساخته است و پيش‌بيني مي‌شود، بخشي از پروژه توسعه بندر گوادر پاكستان را نيز به ايجاد يك پايگاه دايمي نظامي در اين منطقه تبديل كند. روسيه اما حضور دريايي كمتري در منطقه دارد. بخش عمده نيروي دريايي روسيه در عمليات‌هاي درياي شمال، بالتيك و درياي سياه تمركز دارند و با حضور در پايگاه‌هاي دايمي اين كشور در سوريه، عمليات خود را به مديترانه هم تسري داده است. اما حضور در امنيت شمال اقيانوس هند مي‌تواند فرصتي براي روسيه باشد تا در رقابت با قدرت‌هاي ديگر جهاني، نقش خود را در امنيت دريانوردي جهان به نمايش بگذارد. تنگه مالاكا، درياي جنوبي چين را به اقيانوس هند متصل مي‌كند. امنيت درياي جنوبي چين و حاكميت چين در اين دريا در حال حاضر يكي از عمده‌ترين درگيري‌هاي خاموش ميان پكن و واشنگتن است كه دايما به شكل شاخ و شانه‌كشي‌هاي سياسي و نظامي نمود پيدا مي‌كند. در تنگه باب‌المندب باز هم اين امريكا و چين هستند كه همچنان با تاسيس پايگاه‌هاي نظامي و افزايش حضور نظامي با يكديگر رقابت مي‌كنند. هر چند كه موج راهزني‌هاي دريايي در اين منطقه در دهه گذشته، پاي تعداد زيادي از كشورهاي جهان را براي حفظ امنيت به حوزه باب‌المندب باز كرده است و چندين ائتلاف دريايي مختلف براي مبارزه با دزدي دريايي و راهزني در اين منطقه اقيانوس هند ايجاد شده‌اند. اما سومين و مورد مناقشه‌ترين تنگه، تنگه هرمز است. هر چند حفظ امنيت اين تنگه به جبر جغرافيا بر عهده ايران است اما تلاش براي ناامن‌سازي آن، از سوي گروهي از دولت‌هاي فرامنطقه‌اي، دهه‌هاست كه ادامه دارد. با حضور نيروهاي امريكا در خليج فارس از دهه 1980 ميلادي، مساله ناامن‌سازي خليج فارس و تنگه هرمز براي بهانه‌سازي براي تسلط بيشتر امريكا به صورت پيوسته دنبال مي‌شود. امريكا اخيرا تلاش كرده تا از طريق ايجاد يك ائتلاف نظامي ضد ايراني با حضور تعدادي از متحدان منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي‌اش، امنيت اين آبراه بين‌المللي را به مخاطره بيندازد و تلاش كند تا با تسلط ايران بر اين آبراه جهاني مقابله كند.
سابقه رزمايش
ايده برگزاري رزمايش مشترك ميان ايران، روسيه و چين چندان جديد نيست و پيش از اين بارها مطرح شده بود. اين موضوع از ارديبهشت ماه سال جاري با جديت بيشتري نسبت به گذشته پيگيري شد. زماني كه فرمانده نيروي دريايي ارتش جمهوري اسلامي ايران براي شركت در جشن 70 سالگي نيروي دريايي ارتش آزاديبخش خلق چين به اين كشور سفر كرد در ديدار با همتاي چيني، دريابان شين جين لونگ دو دعوتنامه براي او برد، يكي دعوت براي مشاركت در رزمايش‌هاي دوجانبه دريايي با نيروي دريايي ارتش ايراني و ديگري براي شركت در رزمايش سه‌جانبه ميان ايران، روسيه و چين. مرداد ماه امسال بود كه دريادار خانزادي در پيگيري اين دعوت خود در روسيه نيز ديدارهايي براي برنامه‌ريزي اين رزمايش بي‌سابقه برگزار كرد. دريادار خانزادي كه براي شركت در رژه روز نيروي دريايي ارتش روسيه به سن‌پترزبورگ سفر كرد بعد از ديدارهايي با همتاي روس خود، دريادار نيكولاي يومنف و رايزني‌‌ها با هيات چيني در حاشيه رژه نظامي سن‌پترزبورگ، برنامه برگزاري رزمايشي مشترك ميان نيروي دريايي ايران، چين و روسيه در شمال اقيانوس هند قطعي شد. در حالي كه دريادار خانزادي در سن‌پترزبورگ حضور داشت، انتشار خبر گفت‌وگوي او در مورد رزمايش قريب‌الوقوع با روسيه در درياي خزر و اقيانوس هند با جنجال مواجه شد تا جايي كه روابط عمومي نيروي دريايي ارتش وادار به صدور بيانيه‌اي براي «اصلاح برداشت‌هاي نادرست و مخدوش» از سخنان فرمانده نيروي دريايي ارتش شد. بسياري از رسانه‌ها در انتشار خبر رزمايش قريب‌الوقوع از قصد روسيه براي برگزاري يك رزمايش در خليج فارس و تنگه هرمز خبر داده بودند، مساله‌اي كه مي‌تواند در شرايط حساس منطقه، يك اقدام مناقشه‌برانگيز و تنش‌زا ارزيابي شود. اما روابط عمومي نيروي دريايي ارتش تاكيد كرد كه توافق براي برگزاري رزمايش در منطقه شمال اقيانوس هند و درياي عمان خواهد بود.
پيام به امريكا
هر چند سخنگوي وزارت خارجه جمهوري خلق چين روز پنجشنبه در جمع خبرنگاران، مشاركت در اين رزمايش مشترك را بي‌ارتباط با مسائل جاري منطقه توصيف كرد اما اين اظهارنظر باعث نشده كه ناظران، پيام‌هاي پنهاني از برگزاري اين رزمايش بي‌سابقه براي قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي برداشت كنند. گلوبال تايمز چين در گزارشي از اين رزمايش به نقل از سانگ ژونگ پينگ، كارشناس مسائل امنيتي در چين مي‌نويسد:«اين رزمايش مشترك نشان مي‌دهد كه چين و روسيه به عنوان دو قدرت بزرگ مسوول در جهان پس از خروج ايالات متحده از توافق هسته‌اي با ايران در سال ۲۰۱۸ از ايران در اين توافق حمايت مي‌كنند.» اين نشريه با اشاره به افزايش تنش‌ها در خليج فارس در پي خروج امريكا از برجام و اعمال تحريم عليه ايران به نقل از سانگ نوشته است كه اين رزمايش مي‌تواند به كاستن از تنش‌ها كمك كند چراكه روسيه و چين با حضور در اين رزمايش در كنار هم از «صلح و ثبات» در خليج فارس اعلام حمايت مي‌كنند. او مي‌افزايد:«چنين موضعي به ايالات متحده توصيه مي‌كند عليه ايران به اقدام نظامي يكجانبه متوسل نشده و فشارهاي بيشتري عليه اين كشور اعمال نكند.» با اين حال مقام‌هاي رسمي چين، شركت در اين رزمايش را يك موضوع عادي توصيف مي‌كنند. ووچيان، سخنگوي وزارت خارجه چين، تعميق مبادلات و همكاري بين نيروي دريايي 3 كشور را از ديگر اهداف اين رزمايش عنوان كرده و مي‌گويد: اين رزمايش مشترك يك مبادله نظامي عادي ميان 3 كشور است كه مطابق با قوانين و مقررات بين‌المللي انجام شده و هيچ ارتباطي با اوضاع منطقه ندارد. به نظر مي‌رسد، واشنگتن هم گوش‌ها و چشم‌هاي خود را براي رصد پيام‌هاي اين رزمايش آماده كرده است. شان رابرتسون، سخنگوي پنتاگون پنجشنبه شب در واكنش به برگزاري اين رزمايش گفت:«ما از رزمايش چند جانبه ميان ايران، چين و روسيه مطلع هستيم و آن را رصد مي‌كنيم؛ با شركا و متحدان‌مان به تلاش براي تضمين آزادي ناوبري و جريان آزاد تجارت در آبراه‌هاي بين‌المللي ادامه خواهيم داد.» سي.جي.تي.ان، شبكه انگليسي زبان دولت چين در گزارشي از برگزاري اين رزمايش با مهم دانستن خليج عمان كه محل برگزاري رزمايش است، نوشت: «اعمال فشار از سوي امريكا بر فروش نفت خام ايران و قطع ديگر ارتباطات تجاري اين كشور باعث شده، آب‌هاي اطراف ايران محل تمركز تنش‌هاي بين‌المللي شود».
رقابت ائتلاف‌ها
ارديبهشت ماه سال جاري همزمان با اقدام امريكا در لغو معافيت‌هاي واردات نفت ايران براي 8 كشور و ادعاي تلاش براي به صفر رساندن صادرات نفت ايران، رويدادهاي امنيتي در منطقه درياي عمان و تنگه هرمز به شكل بي‌سابقه‌اي افزايش يافت. حمله مشكوك به 4 نفتكش در سواحل فجيره امارات در آب‌هاي درياي عمان آغازي بر تعدادي رويدادهاي تنش‌زا در منطقه بود كه به تدريج امنيت دريانوردي در منطقه را به يكي از اصلي‌ترين عناوين خبري جهان تبديل كرد. در پي حملات فجيره، درياي عمان 23 خرداد ماه بار ديگر شاهد حمله مشكوك ديگر به دو نفتكش همزمان با سفر نخست‌وزير ژاپن به تهران بود، 30 خرداد يك پهپاد شناسايي امريكا به حريم سرزميني ايران تجاوز كرد و با شليك موشك زمين به هوا سرنگون شد. حوادثي از اين دست در تابستان سال جاري با حادثه براي دو نفتكش ايراني در درياي سرخ و حمله وسيع پهپادي نيروي مسلح يمن به تاسيسات نفتي آرامكو گسترش بيشتري يافت. دولت‌هاي عربستان و امريكا، ايران را به انجام حملات به نفتكش‌ها در درياي عمان و حمله به تاسيسات نفتي آرامكو متهم كرده‌اند در حالي كه ايران، اين اقدامات را ضد امنيتي و مشكوك توصيف كرده و توجه هر گونه اتهام به خود را رد كرده است.با اين حال امريكايي‌ها درست از لحظه‌اي كه تصميم خود براي تشديد تحريم‌هاي غيرمشروع ضد ايراني و لغو معافيت فروش نفت ايران به 8 كشور، برنامه‌اي براي افزايش حضور نظامي در خليج فارس آماده كرده بود. اين برنامه كه در چارچوب نشست بهمن ماه سال گذشته در ورشوي لهستان آماده شده بود، تشكيل يك ائتلاف نظامي ضد ايراني در خليج فارس با مشاركت چندين دولت خارجي و منطقه‌اي بود. ائتلافي كه از زمان اعلام تشكيل آن در ارديبهشت ماه سال جاري تاكنون 7 كشور براي مشاركت در آن اعلام آمادگي كرده‌اند. در كنار عربستان، بحرين و امارات متحده عربي، كشورهاي استراليا، آلباني و بريتانيا هم اعلام آمادگي كرده‌اند تا در اين ائتلاف مشاركت كنند. كره جنوبي، تازه‌ترين كشوري است كه اعلام كرده، حاضر است بخشي از نيروهاي تحت فرماندهي خود را در اقيانوس هند در اين ائتلاف مشاركت دهد هر چند اين كشور تاكيد كرده كه نيروي جديدي به منطقه اعزام نخواهد كرد. واشنگتن آبان ماه سال جاري ستاد فرماندهي اين ائتلاف نظامي را در پايگاه دريايي‌اش در بحرين افتتاح كرد. همزمان با اين اقدام امريكا، فرانسه هم تشكيل ائتلافي موازي با ائتلاف نظامي امريكا را در منطقه تحت رهبري اروپا اعلام كرد. فلورانس پارلي، وزير خارجه فرانسه در سفري كه به منطقه داشت يك ستاد فرماندهي براي ائتلاف نظامي تحت رهبري اروپا در ابوظبي افتتاح كرد. ابعاد ائتلاف نظامي تحت رهبري فرانسه هنوز مشخص نشده است اما آلمان و برخي ديگر از كشورهاي اروپايي از تشكيل چنين ائتلافي حمايت كرده‌اند. اين ائتلاف اولين بار بعد از توقيف نفتكش استنا ايمپرو تحت پرچم بريتانيا در آب‌هاي تنگه هرمز توسط جمهوري اسلامي ايران توسط جرمي هانت، وزير خارجه وقت بريتانيا پيشنهاد شد. هر چند بعد از تغيير دولت در لندن، وزير خارجه جديد اين كشور اعلام كرد، كشورش به ائتلاف تحت رهبري امريكا مي‌پيوندد اما دولت‌هاي ديگر اروپايي، طرح وزير خارجه پيشين بريتانيا را براي تشكيل يك ائتلاف اروپايي براي امنيت تنگه هرمز پيگيري كردند. كشورهاي ديگري نيز به صورت يكجانبه تاكنون از اعزام نيرو به درياي عمان و تنگه هرمز براي حفظ امنيت كشتيراني سخن گفته‌اند. از جمله اين كشورها ژاپن است كه خرداد ماه سال جاري يكي از نفتكش‌هايش در نزديكي بندر جاسك ايران مورد حمله قرار گرفت. ژاپن هر چند حاضر نشده به هيچ يك از ائتلاف‌هاي نظامي تحت رهبري امريكا و اروپا بپيوندد اما در پي سفر اخير رييس‌جمهور اسلامي ايران، حسن روحاني به توكيو به تهران خبر داد كه به صورت مستقل، تعدادي نظامي براي حفظ امنيت كشتيراني به منطقه اعزام مي‌كند. آذر ماه سال جاري سيدعباس عراقچي در توكيو در جريان اراده ژاپن براي انجام چنين اقدامي قرار گرفته بود اما در گفت‌وگويي خبري اعلام كرد كه ايران با چنين اقداماتي موافق نيست و آن را به ضرر امنيت منطقه مي‌داند. با اين حال در سفر رييس‌جمهور به ژاپن، موضع ايران اندكي نرم‌تر شد و از سخنان رييس‌جمهور پس از اين سفر از جمله اشاره به «ماهيت تجسسي» عمليات ژاپن و عدم مشاركت اين نيروها در «خليج فارس» و «تنگه هرمز» بلكه عمليات در محدوده آبي درياي عمان و باب‌المندب از قانع شدن نسبي ايران در مورد اين عمليات خبر مي‌داد. ايران اما از مهر ماه سال جاري و همزمان با سفر رييس‌جمهور براي شركت در نشست سالانه سران مجمع عمومي سازمان ملل متحد بر ايجاد يك سازوكار بومي و منطقه‌اي با مشاركت 8 كشور ساحلي خليج فارس و درياي عمان تاكيد مي‌كند. مقام‌هاي ايران تاكيد مي‌كنند، ابتكار ايران با عنوان «پويش صلح هرمز (HoPE) » با هدف تامين امنيت تنگه هرمز و خليج فارس بدون دخالت خارجي و با حضور مستقيم نيروهاي منطقه شكل مي‌گيرد.
آماده همكاري با همسايگان
محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران بار ديگر بر آمادگي ايران براي همكاري با همسايگان خود در خليج فارس تاكيد كرد. ظريف نوشت:«ايران از مدت‌ها پيش آمادگي خودش را براي همكاري با همسايگان خود جهت ايمن كردن خليج فارس ابراز كرده است. طرح صلح هرمز- اميد الان روي ميز است. رزمايش مشترك نظامي ما در درياي عمان/ اقيانوس هند با شركاي روسي و چيني‌مان تعهد گسترده ما به حفظ امنيت آبراهه‌هاي حياتي را عيان مي‌سازد.» سيدعباس موسوي، سخنگوي وزارت امورخارجه نيز با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر با انتشار نشان رسمي رزمايش سه‌جانبه ايران، روسيه و چين به نقل از محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه نوشت: «واقعيت اين است در شرايط گذار كنوني، نه همه اتفاقات در غرب مي‌افتد و نه توسط غرب رقم مي‌خورد. ما به واقع يك جهان پساغرب داريم كه همه بازيگران دنيا در آن سهم خودشان را دارند.»