مهدي زارع، عضو هيات علمي پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله
از زلزله كاتماندو درس بگيريم
مهدي زارع
بعد از وقوع هر زلزله در اقصي نقاط جهان، يادمان مي‌افتد كه كارشناسان ايراني هم بارها و سال‌ها نسبت به وقوع عنقريب زلزله در نقطه نقطه ايران هشدار داده‌اند و ملتمسانه خواستار توجه دولت‌ها نسبت به اهميت مقاوم‌سازي شده‌اند. همدردي نمادين از سوي دولت‌ها و تكان دادن سري به نشان تاييد هشدارها و بس. اهميت مقاوم‌سازي دوباره به بايگاني مي‌رود تا زمين لرزه بعدي، در كدام نقطه جهان باعث شود كه مسوولان دولتي مان، باز هم سري به نشانه تاييد اهميت مقاوم‌سازي تكان دهند. از زلزله 8/7 ريشتري نپال يك هفته مي‌گذرد و تعداد قربانيان به بيش از شش هزار نفر رسيده است. شايد واقعي‌ترين شعار همين است كه «زلزله خبر نمي‌كند.» مهدي زارع، عضو هيات علمي پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله، ضمن آنكه علت وقوع زلزله با بزرگاي 8/7 ريشتري در منطقه كوهستاني نپال را تشريح كرده، در قياسي دست يافتني توضيح مي‌دهد كه شرايط مشابه براي ايران چه فاجعه‌اي را رقم خواهد زد.
از زلزله 8/7 ريشتري نپال يك هفته گذشته و با توجه به جزييات آسيب و تخريب و قربانيان زلزله نپال، به نظر مي‌رسد كه امروز باز هم مي‌توان اين سوال را مطرح كرد كه اگر
چنين زمين لرزه‌اي در نزديكي يكي از شهرهاي ما در ايران اتفاق بيفتد چه شرايطي از نظر تاب‌آوري و ريسك زلزله در ايران رخ خواهد داد؟
در ابتداي سال 1394 برآورد شده كه از 9 شهر پرجمعيت كشور، هشت شهر كه در معرض خطر نسبي بالاي زلزله قرار دارند، حدود 21 ميليون نفر (حدود 26درصد جمعيت ايران) جمعيت را در خود جاي داده‌اند. از سوي ديگر بيش از 70درصد از امكانات اقتصادي، آموزشي و صنعتي ايران در پيرامون همين شهر‌ها متمركز شده‌اند. نماد آسيب‌پذيري ما در زمين لرزه‌اي مانند زمين لرزه بم مشاهده شد (زلزله پنجم دي ماه 82 با بزرگي 5/6 در نزديكي شهر بم در ساعت 5:26 دقيقه بامداد رخ داد) و حدود يك سوم جمعيت حدود 90 هزار نفري كه در آن هنگام ساكن بودند، كشته و در حدود 45 هزار نفر نيز به همين دليل به درجات مختلف مجروح شدند (حدود 83% از جمعيت شهر بم كشته و مجروح شدند) . با در نظر گرفتن آنچه در زمين لرزه 5 ارديبهشت نپال رخ داد از نظر آسيب‌پذيري كشورمان، به عنوان يك اولويت فوري براي شهرهاي بزرگ‌مان (به ويژه شهرهايي كه در آنها جمعيتي بيش از يك ميليون نفر زندگي مي‌كنند و در معرض خطر و ريسك بالاي زمين لرزه هستند، مانند تهران، مشهد، كرج و تبريز) بايد در جهت كاهش ريسك سوانح محتمل بعدي (به ويژه زمين لرزه) بر پايه دستاوردهاي برنامه‌هاي علمي، ملي و بين‌المللي اقدام جدي كنيم. هم‌اكنون نيز ما حداقل يك دهه از نظر ايجاد زير ساخت‌هاي فني براي كاهش ريسك نسبت به كشور‌هايي مانند تركيه، اندونزي، مالزي تاخير داريم. اقدام فوري لازم است.
علت وقوع زمين لرزه با بزرگاي 8/7 در نپال را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
نپال كشوري است كه در مرز فرورانش ورقه هند به زير ورقه اورازيا واقع است. اتفاقا به دليل همين ويژگي ساختاري و پهنه برخورد زمين ساختي است كه رشته كوه‌هاي هيمالايا و بلند‌ترين ارتفاعات جهان در همين ناحيه شكل گرفته‌اند. ميزان سرعت و آهنگ همگرايي و حركت ورقه هند به سوي ورقه هيمالايا در اين ناحيه حدود 45 ميلي متر در سال (يكي از بيشترين مقدار‌ها در دنيا) است. نپال در دامنه‌هاي جنوبي هيمالايا قرار گرفته و در طول اين كشور هر سه گسل اصلي و فعال لرزه زاي جنوب هيمالايا ديده مي‌شوند: راندگي پيشاني اصلي MFT، راندگي مرزي اصلي MBT، و راندگي مركزي اصلي MCT كه پهنه‌اي گسله به طول بيش از 1000 كيلومتر ايجاد كرده‌اند. اتفاقا بزرگ‌ترين زمين لرزه ثبت شده در همين منطقه برخورد ساختاري بين هند و اوراسيا (زمين لرزه 1934 نپال-بيهار) در همين كشور و با بزرگاي 2/8 موجب مرگ بيش از 10 هزار نفر شده است. زلزله پنجم ارديبهشت 1394 بين كاتماندو - پايتخت نپال و پوخارا رخ داد. بنابراين زمين لرزه با بزرگاي 8/7 در چنين پهنه‌اي در راستاي گسل‌هاي فعال قابل انتظار بود.
چرا اين زلزله با تلفات فراوان همراه بوده است؟
بزرگاي زلزله 8/7 بوده است. ژرفاي آن نيز كم بوده (حدود 15 كيلومتر) و در اين پهنه بيش از 9 ميليون نفر (بيشتر روستايي) زندگي مي‌كنند. شهر پوخارا حدود 260 هزار جمعيت و كاتماندو پايتخت با حدود 5/1 ميليون جمعيت در فاصله حدود 75 كيلومتري كانون واقع بودند. تا پايان روز چهارم بعد از رخداد زلزله بيش از 5000 نفر كشته گزارش شده و برآورد‌هايي كه با نرم افزار‌هاي برآورد ريسك مختلف انجام شده است احتمال افزايش تلفات تا 10 هزار نفر را نشان مي‌دهد. ضمنا زيرساختهاي كشور نپال بيشتر سنتي و بسيار ضعيف است. بناهاي فراوان جديدي نيز بيشتر از نوع ساخت و ساز حاشيه‌اي در اين كشور ساخته شده‌اند. من در دو سفر قبلي به اين كشور در اوايل و اواسط دهه قبل ساخت بناهاي جديد با آسيب‌پذيري بالا را مشاهده كردم. متاسفانه همان موقع هم مي‌شد ديد كه اگر زمين لرزه مهمي در اين كشور رخ دهد، آسيب فراوان جاني و مالي به مردم نپال وارد خواهد شد. اين روند توسعه ناپايدار مشابه روندي است كه در تمام كشورهاي در حال توسعه – از جمله در كشور خودمان مثلا در ساخت مسكن مهر به صورت يك بافت حاشيه‌اي آسيب پذير شهرهاي ايران – دنبال مي‌شود.
ويژگي‌هاي زلزله اخير نپال چه بود؟
زلزله در ناحيه كوهستاني در روز شنبه كه در نپال تعطيل آخر هفته است، و در ساعت 11:56 صبح رخ داد. همين موضوع موجب شد تا تلفات انساني زلزله مذبور محدود شود. زلزله در اين ساعت كه مردم خواب نبوده و بسياري در فضاي آزاد بوده و ضمنا مدارس هم تعطيل بوده‌اند، رخ داده است. وگرنه تلفات انساني بسيار بيش از آن بود كه رخ داد. توجه كنيم كه كاتماندو بر رسوبات درياچه‌اي قرار گرفته است، و اين مساله به احتمال فراوان موجب تشديد امواج لرزه‌اي و بيشتر شدن ميزان جنبش زمين (و خسارتها) در همان لرزه اصلي شده است. در عين حال بررسي لرزه اصلي و روند رخدادپس لرزه‌ها نشان مي‌دهد كه گسيختگي گسل زمين لرزه‌اي از كانون به سمت جنوب شرق (به سمت كاتماندو) گسترش يافته است و از اين نظر نيز مي‌توان حدس زد كه اثر جهت‌پذيري به صورت تشديد امواج لرزه‌اي برشي در راستاي عمود بر گسل موجب تشديد خرابي‌ها در شهر كاتماندو شده است. اين زلزله همچنين نشان داد كه توسعه شهر‌ها در نواحي گسل چقدر خطرناك است و چگونه مي‌تواند شهروندان آينده را در معرض خطر‌هاي بيشتر قرار دهد. از ديگر ويژگي‌هاي زلزله اخير نپال اين بود كه در اين زلزله سقوط بهمن در مسير صعود به قله اورست موجب حداقل 18 كشته از كوهنوردان شده است. از سوي ديگر بيم آن مي‌رود كه روستاها و مناطق دورافتاده‌اي در دامنه‌هاي هيمالايا وجود داشته باشند كه دسترسي سريع به آنها (به دليل زمين لغزش‌هاي متعدد) ممكن نبوده است. بنابراين وقوع بهمن و زمين لغزش نيز از ويژگي‌هاي اين زمين لرزه بوده است. از سوي ديگر، ميزان لغزش حداكثر در اين زلزله حدود يك تا حداكثر پنج متر بر روي گسل زمين لرزه‌اي برآورد شده است و شتاب حداكثر در پهنه كاتماندو حدود2/0 و ميزان تغيير مكان حداكثر در شهر كاتماندو حدود سه متر بوده است كه اينها همه شدت بالاي جنبش زمين در منطقه پرجمعيت كاتماندو را نشان مي‌دهد.
آسيب‌پذيري و تاب‌آوري نپال در اين زمين‌لرزه را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
نپال كشوري فقير از نظر اقتصادي با حدود 28ميليون جمعيت است. اين كشور در شاخص توسعه انساني ملل متحد رتبه 145 در سال 2014 دارد و توليد ناخالص داخلي GDP آن حدود20 ميليارد دلار است. چنين كشوري زير ساخت‌هاي بسيار كهنه و عمدتا سنتي دارد و بسياري از بافت شهري آن حالتي روستايي دارند. شهرهاي آن مجموعه‌اي از روستاهاي توسعه يافته و به هم پيوسته هستند كه بافت شهري كاتماندو و ساير شهرهاي اصلي نپال را شكل داده‌اند. كاتماندو حدود يك و نيم ميليون جمعيت دارد و حدود سه ميليون نفر در دره كاتماندو زندگي مي‌كنند. بيشتر اقتصاد اين كشور بر گردشگري و ورزش‌هاي كوهستاني و جذابيت وجود قله اورست در اين كشور تكيه دارد. فصلي كه زلزله در آن رخ داده است نيز فصل بهار و ماه ارديبهشت اوج جذابيت گردشگري نپال است و به همين دليل حدود 300 هزار گردشگر خارجي در هنگام زلزله در اين كشور حاضر بوده‌اند. از اين جهت آسيب مهمي بر اقتصاد اين كشور در بد‌ترين فصل ممكن وارد شده است. بدشانسي بزرگي از نظر زمان رخداد زلزله براي مردم و دولت نپال رخ داده است. از هشت محل تاريخي مهم هفت محل در زلزله آسيب ديده‌اند و تنها بناي موجود در زادگاه بودا است كه آسيب جدي نديده است. از معروف‌ترين بناهاي تاريخي فروريخته برج (مناره) معروف 183 ساله «داراهارا» در كاتماندو بود. نپال نمادي از وضعيت آسيب‌پذيري و تاب آوري كشورهاي توسعه نيافته و در حال توسعه در مقابل سوانح طبيعي به ويژه زمين لرزه است. كشوري در وضعيت مشابه نپال از نظر اقتصادي –هاييتي- بود كه در 12 ژانويه 2010 در زمين لرزه‌اي با بزرگاي 0/7 كه در ساعت 16:53 در فاصله 20 كيلومتري پايتخت (پورت او پرنس با جمعيت حدود دو ميليون نفر) رخ داد و موجب بيش از 300 هزار كشته شد.