تاملات كرونايي
محسن آزموده
اين روزها شيوع ويروس كرونا اگرچه باعث تعطيلي بسياري از نشست‌ها و جلسات فكري و فلسفي شده و مواجهه حضوري و رويارويي علاقه‌مندان به مباحث علوم انساني به حداقل رسيده، اما به دليل خانه‌نشين شدن افراد، از قضا بساط بحث و مباحثه داغ‌تر از پيش شده و بسياري از متعاطيان فلسفه و علوم اجتماعي و علوم سياسي و تاريخ، ناگزير در كنج خلوت خود نشسته‌اند و ضمن تامل درباره وضعيت پيش آمده، متوني درباره آن توليد مي‌كنند و حاصل تفكرات خود را در شبكه‌هاي اجتماعي يا در سايت‌ها يا ... با ديگران به اشتراك مي‌گذارند.
بديهي است اين نويسندگان و مولدان اين متن‌ها و گفتارها از منظرهاي گوناگوني به قضيه و ابعاد آن مي‌نگرند و هر يك سعي مي‌كنند وجوهي تاريك از آن را در منظر و مرأي مخاطبان كه عموم جامعه وحشت‌زده و هراسان باشند، روشن كنند. تا جايي كه به بحث‌هاي غيرپزشكي مربوط مي‌شود، در وهله اول مباحثي درباره كميت و كيفيت توجهي كه رسانه‌ها به اين قضيه كردند، مطرح شد. گروهي به اين اشاره كردند كه اين حجم از اخبار و نحوه پرداختن به آنها با انگيزه‌هاي سياسي همراه است. اينكه بيماري از چين شروع شده و از آنجا به ساير نقاط جهان در حال گسترش است، سبب شد كه بسياري بگويند رسانه كشورهاي غربي با انگيزه‌هاي سياسي و به زبان ساده براي زمين زدن اقتصاد چين از طريق قرنطينه كردن آن، عمدا و سوگيرانه اخبار مربوط به اين بيماري را بزرگنمايي مي‌كنند. حتي گروهي با طرح تئوري‌هاي توطئه مدعي شدند كه اصل ماجرا يعني خودِ بيماري هم ممكن است با دخالت‌هاي عمدي انساني و با اهداف سياسي و اقتصادي پديد آمده باشد. البته اين مباحث چندان جدي گرفته نشد و در سطح شايعات و گمانه‌زني‌ها باقي ماند. در اين ميان برخي برخوردهاي تبعيض‌آميز و نژادپرستانه در جاهاي مختلف دنيا نسبت به چيني‌ها، سبب شده برخي اهل تامل نسبت به اين واكنش‌ها اظهارنظر كنند و جماعت را به بازگشت به نوع‌دوستي و رعايت اخلاق فرا خوانند. گروهي از اظهارنظرها در سطح علوم انساني، مباحث تاريخي است. يعني عده‌اي با مشاهده اين بيماري فراگير، به ياد اپيدمي‌ها و بيماري‌هاي واگيردار در طول تاريخ ايران و جهان مي‌افتند و ضمن بازگويي آنها، به مقايسه نحوه مواجهه انسان امروز با اين پديده مي‌پردازند. يكي از وجوه جالب اين شكل از تاملات، مقايسه نحوه مواجهه و برخورد جوامع غربي با شكل رويارويي ايرانيان در دوره‌هاي گذشته است. مقايسه شرايط سياسي و اجتماعي جوامع و نحوه برخورد آنها با اين پديده، روشنگر ويژگي‌هاي تاريخي و فرهنگي هر يك از اين جوامع است و تا حدودي توضيح‌دهنده اين موضوع كه واكنش جامعه امروز ايران با اين پديده به اين شكل است. اما دسته‌اي ديگر از اظهارنظرها راجع به قضيه كرونا، از سوي كساني است كه از منظري خاص در انديشه و فكر به آن مي‌نگرند. براي نمونه چپ‌گرايان، قضيه را از منظر سازوكارهاي جامعه سرمايه‌داري كنوني مي‌نگرند و آن را تحليل مي‌كنند. غير از يادداشت اسلاوي ژيژك كه در صفحه پيش‌رو از نظر مي‌گذرد، يك مثال روشنگر در اين زمينه يادداشتي است كه جورجو آگامبن، متفكر چپ‌گراي ايتاليايي با عنوان «وضعيت استثنايي كرونايي» نوشته است. آگامبن در اين يادداشت كوتاه، با بهره‌گيري از اصلاحات خاص خودش، ماجراي كرونا را يك «وضعيت استثنايي» تلقي كرده، يعني وضعيتي كه در آن سرمايه‌داري، با بهره‌گيري از هراس ناشي از كرونا، وضعيتي حاد براي تحكيم سلطه خود و توجيه تعليق حقوق عمومي انسان‌ها پديد آورده‌اند. آگامبن در يادداشت خودش مدعي است كه كرونا، آنقدر هم كه در رسانه‌هاي زير سلطه سرمايه‌داري گفته مي‌شود، خطرناك نيست و سرمايه‌داري با دامن زدن به هراس عمومي، سعي دارد كه آزادي‌ها را تعليق كند. نگاه آگامبن به قضيه البته خيلي سريع از سوي برخي ديگر از متفكران چپ‌گرا نقد شد. به‌طور واضح، مي‌توان به يادداشتي از ژان لوك نانسي، فيلسوف چپ‌گراي معاصر فرانسوي كه اتفاقا دوست آگامبن در يادداشت كوتاهي با عنوان «استثناء ويروسي شده» نسبت به اظهارنظر آگامبن واكنش نشان داد و سخنان او را نه تاملي سياسي، بلكه مانوري براي منحرف كردن اذهان خواند. نگاه ديگري كه به ماجراي كرونا و اپيدمي آن از سوي اصحاب انديشه مطرح شد، رويكرد تئولوژيك به قضيه و طرح بحث‌هايي در زمينه تئوديسه بود. اين رويكرد كه عمدتا در جوامع معتقد به باورهاي تئولوژيك صورت گرفت، با مقايسه اپيدمي كرونا با زلزله ليسبون، به نقد تئوديسه‌هاي سياسي مي‌پردازد و آن را زمينه‌ساز بي‌اعتباري توجيه‌هاي سياست‌زده مي‌كند. ديگر رويكرد فكري نسبت به ماجراي كرونا، توجه به رفتار اجتماعي مردم است. اين نگاه در دو صورت انتقادي و هنجارگرا مطرح مي‌شود؛ صورت اول به نقد رفتارها و گفتارهاي مردم خواه به صورت انفرادي و خواه به شكل اجتماعي مي‌پردازد، خواه در پهنه ايران و خواه در عرصه بين‌المللي و صورت دوم مي‌كوشد با توضيحات فلسفي و روان‌شناختي و تاريخي، مواجهه آحاد جامعه با مشكل را راحت‌تر كند، با ترميم ذهنيت افراد نسبت به زندگي و درد و رنج و ديگران و كمك به آنها براي بازانديشي در باورها و خواست‌ها و احساسات خود. خلاصه آنكه از شيوع ويروس كرونا به ويژه در ايران زياد نمي‌گذرد، اما در همين مدت كوتاه، گفتارها و متن‌هاي فكري فراواني پديد آمده است، نشانه‌اي از آنكه ذهن پرسشگران ايراني سخت مشغول است و مي‌كوشد اين رويداد ناگوار را به نحوي بفهمد، توضيحي براي آن بيابد و راه چاره‌اي براي مواجهه با خطري كه پديد آورده پيدا كند. چنين باد.