پايان مناقشه يك «جعبه نارنجي»؟

مرجان زهراني

اگر «كرونا» بگذارد، احتمالا به پايان مناقشه جعبه سياه هواپيماي اوكرايني نزديك مي‌شويم. هواپيماي مسافربري با ۱۷۶ مسافر كه هجدهم دي‌ماه امسال دقايقي پس از بلند شدن از باند فرودگاه به اشتباه مورد اصابت 2 موشك سپاه پاسداران انقلاب اسلامي قرار گرفت، منهدم شد و تمام سرنشينان آن جان باختند. خبر مربوط به اصابت موشك و انهدام يك هواپيماي اوكرايني با تاخيري ۷۲ ساعته تاييد شد و حالا پس از قريب به ۷۰ روز گويا قرار است بالاخره جعبه نارنجي اطلاعات هواپيما به اوكراين فرستاده و بازخواني شود. جعبه نارنجي معروف به «جعبه سياه» كه روي آن نوشته شده «باز نكنيد»، بالاخره قرار است باز شده و اطلاعات آن بازيابي شود.

مقصد «جعبه سياه» كجاست؟

روز چهارشنبه، ۲۱ اسفندماه خبري در مورد ارسال جعبه سياه هواپيماي مسافربري ۷۵۲ اوكرايني در رسانه‌هاي بين‌المللي منتشر شد كه نشان مي‌داد بالاخره تكليف جعبه سياه آن مشخص مي‌شود. فرهاد پرورش، نماينده ايران در «سازمان بين‌المللي هوانوردي غيرنظامي» (ايكائو)، وابسته به سازمان ملل متحد به «رويترز» خبر داده‌ بود كه «سازمان هواپيمايي ايران موافقت كرده 2 «جعبه سياه» هواپيماي سرنگون شده اوكراين را تحويل كي‌يف دهد.» پس از آن پيش‌بيني شد كه اوكراين نيز «جعبه سياه» را به كشور فرانسه يا امريكا ارسال كند كه توانايي خواندن «جعبه سياه» اين نوع از هواپيما را دارند. يك روز پس از آن رضا جعفرزاده، سخنگوي سازمان هواپيمايي كشوري در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان جزييات اين تصميم را تشريح كرد. به گفته سخنگوي سازمان هواپيمايي كشور، اوكراين و فرانسه پيشنهاد دادند كه متخصصان ايراني از لابراتوارهاي 2 اين كشور براي بازخواني «جعبه سياه» هواپيماي اوكرايني استفاده كنند. جعفرزاده تاكيد كرده ‌بود كه بازخواني «جعبه سياه» هواپيماي اوكرايني توسط نهاد بررسي سوانح هوايي ايران در لابراتوارهايي انجام مي‌شود كه داراي شرايط فني و همكاري مناسب هستند. او با اشاره به شرايط دريافت ‌شده از همكاري 2 لابراتوار توضيح داد كه در صورت رسيدن به توافق نهايي در خصوص جزييات همكاري‌ها، «جعبه‌ سياه» در يكي از 2 مركز فرانسه يا اوكراين بازخواني خواهد شد و البته در اين مدت از طريق بررسي‌هاي انجام شده جزييات بسياري از سانحه مشخص شده و اين اطلاعات قبل از بازخواني جعبه سياه با هدف پيشگيري از رخداد‌هاي مشابه منتشر خواهد شد.

همچنين حسن رضايي‌فر، مديركل بررسي سوانح و حوادث سازمان هواپيمايي كشوري ديروز به «باشگاه خبرنگاران جوان» گفته جمهوري اسلامي ايران 2 پيشنهاد از فرانسه و اوكراين براي بررسي «جعبه سياه» دريافت كرده و ايران نيز شرايط بازخواني با سرپرستي تيم ايراني را گوشزد كرده‌ و حدود حضور و مشاهده در ساير كشورهاي درگير در سانحه هواپيماي اوكرايني را معين كرده است. اما رضايي‌فر در مورد زمان انتقال جعبه سياه به اوكراين و حضور كارشناسان براي بازيابي اطلاعات نيز تاكيد كرده كه هم‌اكنون شرايط شيوع كرونا، تاثير جهاني بر پروازها به ويژه پرواز‌هاي خارجي گذاشته و از همين‌رو نمي‌توان زمان دقيقي براي ارسال آن اعلام كرد. همچنين كتي فوكس، مدير شوراي ايمني حمل و نقل كانادا به CBC News گفته‌ بود: «قرار بود جعبه‌هاي سياه به اوكراين منتقل شود، اما اين رويداد به خاطر شيوع ويروس كرونا در ايران به تعويق افتاده است.» به گفته مديركل بررسي سوانح و حوادث سازمان هواپيمايي كشور اگر شرايط در اوكراين فراهم شد و امكان برنامه‌ريزي براي پرواز يك تيم ايراني و ساير كشورها فراهم بود، برنامه سفر تعيين و اعلام مي‌شود. او نيز همچون سخنگوي سازمان هواپيمايي كشوري از دو كشور اوكراين و فرانسه به عنوان مقصد ارسال «جعبه سياه» و بازخواني اطلاعات آن نام برده است.

چرا «جعبه سياه» در ايران نمي‌ماند؟

پس از مشخص شدن علت اصلي انهدام هواپيما كه پس از ۳ روز «خطاي انساني» توصيف شد، كشورهايي كه هر يك به نوعي درگير اين حادثه بودند، بحث بازخواني «جعبه سياه» را پيش كشيدند. اما آنچه با عنوان «جعبه سياه» هواپيما يا در اصطلاح تخصصي‌تر 2 دستگاه FDR و CVR شناخته مي‌شود و تمامي اطلاعات از مكالمات داخل كابين تا شتاب، ارتفاع، سرعت هوا، جريان سوخت و... را ثبت و ضبط مي‌كند، در لابراتوارهايي ويژه و با نرم‌افزارهايي خاص بازخواني‌ مي‌شوند. از همين‌رو كشورهايي چون كانادا و اوكراين اصرار داشتند تا ايران كه فاقد امكانات لازم در اين زمينه است، «جعبه سياه» را به يكي از كشورهاي درگير ماجرا يا حتي كشوري ثالث ارسال كند. با اين حال اين مهم اتفاق نيفتاد و جمهوري اسلامي درخواست كرد تا كشورهاي ديگر نرم‌افزار لازم را به اين كشور ارسال كنند تا كارشناسان داخلي «جعبه سياه» را بازخواني كنند. اين پيشنهاد اما با مخالفت‌هاي خارجي روبه‌رو و حتي وزير امور خارجه كانادا طي مصاحبه‌اي مدعي شده كه اساسا امكان انتقال آنچه ايران مي‌خواهد، وجود ندارد. البته محمدجواد ظريف وزير امور خارجه، محمد اسلامي وزير راه و شهرسازي و اميرحاتمي وزير دفاع كه هر يك بنا به جايگاه‌ و عضويت‌شان در كميته بررسي اين حادثه در جريان تصميم‌گيري براي ارسال «جعبه سياه» ادله‌اي داشته و تاكيد مي‌كردند كه بر اساس قوانين، «جعبه سياه» هواپيما بايد در محل حادثه بازخواني شود و اظهارات وزير امور خارجه كانادا را نيز رد مي‌كردند. همچنين محمدجواد ظريف همان زمان اعلام كرده ‌بود كه وزارتخانه تحت مديريتش در حال انجام مكاتباتي با لابراتوارهاست تا به قواعد و ضوابط آنها براي دريافت و بازخواني «جعبه سياه» دست يابند.

عليرضا منظري، نماينده سابق ايران در ايكائو و كارشناس برنامه‌ريزي حمل‌و‌نقل هوايي اما معتقد است كه روند بررسي جعبه سياه هواپيماي اوكرايني كه مي‌تواند منجر به شفاف‌سازي در مورد حادثه رخ داده شود، از سوي همه طرف‌هاي درگير ماجرا بيش از آنكه به بحثي فني نزديك باشد، سياسي شده است. او در مورد امكان انتقال نرم‌افزارها به ايران با وزراي ذي‌ربط هم‌نظر و معتقد است اگر نرم‌افزار از سوي كشورهايي كه آن را در اختيار دارند، به ايران تحويل داده‌ شود ما مي‌توانيم «جعبه سياه» را بازيابي كنيم و تا حدودي سخت‌افزار لازم را فراهم آوريم. اما آنچه در اظهارات اغلب سياسيون در مورد «جعبه سياه» به چشم نمي‌خورد اما منظري بر آن تاكيد دارد، اين است كه بيش از اينكه ابزار و وسايل مورد نياز بازخواني جعبه سياه اهميت داشته ‌باشد، كارشناسان بازخواني از اهميت بسزايي برخوردارند؛ چرا كه «جعبه سياه» هر چه بيشتر آسيب ديده ‌باشد، ‌كار بازخواني دشوارتر است؛ درست مثل يك كاغذ چندين تكه شده خواندن را سخت مي‌كند و نياز به كارشناسان خبره دارد. در واقع از نگاه اين كارشناس در حال حاضر بيش از ابزار نيروي انساني متخصص مهم است.

از سويي منظري توضيح مي‌دهد كه ما بخشي از سخت‌افزار را در اختيار داريم و بخش ديگر را هم مي‌توان تهيه كرد و قابل انتقال است، اما نكته‌اي كه در اين ميان مغفول مانده، هزينه تهيه آن است. در واقع تهيه سخت‌افزار و نرم‌افزار براي بازخواني جعبه‌هاي سياه بسيار هنگفت است. بنابراين هر كشوري اقدام به تهيه آن و ايجاد لابراتوار در اين زمينه نمي‌كند. ضمن اينكه هزينه نگهداري و به‌روزرساني آنها نيز بالاست. منظري معتقد است كه ارسال «جعبه سياه» به كشورهايي كه فناوري لازم براي بازخواني آن را در اختيار دارند، امري معمول است، منتها به دليل شرايط اسقاط هواپيما بحث تا حدود زيادي از چارچوب‌هاي فني خارج شده و سياسي است كه اگر اين‌گونه نبود تاكنون «جعبه سياه» براي كشوري كه امكانات لازم را دارد، ارسال شده و بازخواني شده‌بود؛ چراكه اين روالي معمول بوده و ايران نيز اغلب جعبه‌هاي سياه را به روسيه يا اوكراين مي‌فرستاد و حتي «جعبه سياه» هواپيمايي كه چند سال پيش در ياسوج سقوط كرد نيز براي بررسي به كشور ديگري ارسال شد.

اين كارشناس هواپيمايي در مورد نگراني ايجاد شده براي عدم حضور نمايندگان ايران در جريان بازخواني «جعبه سياه» هواپيما نيز توضيح داده كه نمايندگان كشورها مي‌توانند در اين فرآيند حضور داشته ‌باشند و چون بحث امنيتي كشورها مطرح است، نمايندگان آنها حضور دارند. او البته تاكيد دارد كه قوانين و قواعد بين‌المللي در مورد اين لابراتوارها وجود ندارد؛ چراكه اين فرآيند همچون دريافت خدمات است. در واقع پولي پرداخت مي‌شود تا يك لابراتوار به همراه كارشناسان «جعبه سياه» را بازخواني كنند و به تعبيري نوارها پياده‌سازي شود اما در روند انجام اين فرآيند اگر كشوري خدمات كارشناسي بخواهد يا بخواهد نظر مشورتي از برخي كارشناسان اين حوزه دريافت كند، پولي دريافت نمي‌شود.

در مجموع مي‌توان گفت كه ارسال «جعبه سياه» هواپيماي اوكرايني به يك كشور ثالث و داراي امكانات و ملزومات لازم جهت بازخواني آن نه‌تنها اقدامي نامتعارف نيست، بلكه اقدامي معمول است كه همواره و در موارد متعددي انجام شده‌ و مي‌شود. بنابراين اگر از منظر سياسي به موضوع نگاه نكنيم، به لحاظ فني ارسال «جعبه سياه» هواپيما به يك كشور داراي امكانات لازم، مي‌تواند روند بازخواني را تسريع كند، همچنين مي‌تواند در هزينه‌هاي اقتصادي كه در اين زمينه سرسام‌آور است نيز صرفه‌جويي كند. ضمن آنكه نه‌تنها ايران بلكه بسياري از كشورها به دلايل اقتصادي و كارشناسي امكانات لازم جهت بازخواني جعبه‌هاي سياه را ندارند و با حضور نمايندگان‌شان در ساير كشورها فرآيند بازخواني را انجام مي‌دهد.

به نظر مي‌رسد اگر شيوع جهاني كرونا اندكي فروكش كند و رويكرد به بازخواني اطلاعات «جعبه سياه» هواپيماي اوكرايني نه سياسي، بلكه فني باشد، مي‌توان اميدوار بود به پاسخ اين پرسش كه ماه‌هاست در افكار عمومي مطرح است، دست يافت كه چه اتفاقي افتاد كه يك هواپيماي مسافربري به‌جاي يك موشك كروز شناسايي و مورد اصابت موشك‌هاي پدافند هوايي سپاه پاسداران قرار گرفت؟! پرسشي كه بسياري از ابهامات را برطرف خواهد كرد و شايد از وقوع اتفاقات مشابه جلوگيري كند.