ظريف دست به ابتكار منطقه‌اي براي حل پرونده اختلاف افغانستان زد
ديپلماسي چند جانبه ايران در برابر تك‌روي‌هاي امريكا
سارا معصومي
افغانستان به يكي از سرفصل‌هاي تماس‌هاي ديپلماتيك محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان با مقام‌هاي بين‌المللي و همتاهايش از كشورهاي همسايه تبديل شده است. در حال حاضر 3 موضوع شيوع ويروس كرونا در اين كشور، سرنوشت توافقنامه امنيتي- سياسي ميان طالبان و دولت ايالات متحده امريكا و رقابت ميان عبدالله عبدالله و اشرف غني احمدزي براي حضور در ارگ رياست‌جمهوري(با وجود اعلام نتيجه نهايي انتخابات به نفع غني) به چالش‌هاي اصلي افغانستان تبديل شده است.
در ميانه اين هرج و مرج نيز دولت دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا براي به كرسي نشاندن حرف خود در معادله‌هاي داخلي افغانستان تهديد به قطع كمك‌هاي مالي به كابل كرده است. تهديدي كه در صورت عملي شدن عملا دولت مركزي را در مهار اپيدمي جهاني كرونا با مشكلات روزافزوني روبه‌رو خواهد كرد. تنها در يك مورد توافقنامه طالبان با زلمي خليل‌زاد، نماينده امريكا در اين مذاكرات، حجم پرسش‌هاي بدون پاسخ فراتر از حد تصور است و هر چه زمان بيشتري از اين توافق مي‌گذرد، اشتباه دولت ترامپ در تعجيل براي رسيدن به توافقي كلي بدون تعريف سازوكار اجرايي آن بيشتر مشخص مي‌شود. در حالي كه دولت در افغانستان براي رسيدن به توافق با جريان اپوزيسيون به رياست عبدالله عبدالله راه صعب‌العبوري را پيش رو دارد و همزمان قواي انساني و پشتوانه مالي و بهداشتي لازم براي مبارزه با كرونا را هم در اختيار ندارد، نگراني از كنار كشيدن طالبان از توافق امنيتي با امريكا و از سرگيري روند حملات انتحاري عوامل طالبان هم به مشكلات موجود افزوده شده است. به نظر مي‌رسد كه دولت ترامپ در اقدامي يكجانبه و بدون مشورت گرفتن از كشورهاي همسايه يا بازيگران دخيل در روند صلح افغانستان به اصطلاح ساده با يك دست چند هندوانه برداشته است.
ديپلماسي تلفني وزير خارجه
محمدجواد ظريف در 48 ساعت گذشته مساله افغانستان و تبيين نگراني‌هاي تهران از روند جاري در اين كشور به اضافه ترسيم راه‌حل‌هاي اجرايي ايران براي حل پرونده اختلاف سياسي داخلي ميان عبدالله عبدالله و اشرف غني احمدزي را در اولويت سوژه‌هاي مورد بحث در تماس‌هاي تلفني خود قرار داد. وزير خارجه كشورمان در زنجيره‌اي از تماس‌ها با آنتونيو گوترش دبيركل سازمان ملل، سرگئي لاوروف وزير خارجه روسيه، مولود چاووش اوغلو وزير خارجه تركيه و شيخ محمد بن عبدالرحمن آل ثاني وزير امور خارجه قطر و «سوبرامانيام جايشانكار» وزير امور خارجه هند درباره بحران سياسي در افغانستان خصوصا روند صلح در اين كشور گفت‌وگو و تبادل نظر كرد. به نظر مي‌رسد كه محمدجواد ظريف پس از تلاش‌هاي چند هفته اخير براي ميانجي‌گري ايران ميان اشرف غني و عبدالله عبدالله اكنون در قالب به كار‌گيري ديپلماسي چند جانبه به دنبال وارد كردن بازيگران جدي منطقه‌اي به پرونده صلح در افغانستان است. سياستي كه دقيقا در مقابل منش يك‌جانبه‌گرايي صفر- صدي دولت ترامپ در قبال تحولات افغانستان قرار مي‌گيرد و همزمان از شانس بيشتري براي پيشبرد روند آشتي داخلي در افغانستان برخوردار است. در شرايطي كه مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا با سفر به افغانستان هم نتوانست تجربه جان كري، وزير خارجه دولت پيشين امريكا در پرونده افغانستان را تكرار و ميان اشرف غني و عبدالله مصالحه سياسي برقرار كند، جمهوري اسلامي ايران از همان ابتدا فاصله منطقي خود با دعواي داخلي ميان عبدالله و غني را حفظ كرد تا بتواند در صورت تداوم اين اختلاف به عنوان مهره ميانجي قابل اعتماد هر دو سو از قدرت خود براي ميانجي‌گري استفاده كند. هر چند كه عدم حضور نماينده ايران در مراسم تحليف اشرف غني يا مراسم موازي كه عبدالله عبدالله برگزار كرد ابتدا به ساكن گمانه‌زني‌هايي را درباره سياست ايران در افغانستان در فضاي رسانه‌اي به راه انداخت اما مجموعه تلاش‌هاي چند هفته اخير تهران براي ميانجي‌گري بين دو طرف دعوا در افغانستان نشان مي‌دهد كه هدف‌گذاري درستي در اين مسير صورت گرفته است. وزير خارجه كشورمان در چند روز گذشته با اشرف غني، عبدالله عبدالله و حنيف اتمر سرپرست وزارت خارجه افغانستان درباره اوضاع كنوني در اين كشور تلفني گفت‌وگو كرده بود. حنيف اتمر كه از سوي اشرف غني به عنوان سرپرست وزارت خارجه افغانستان منصوب شده، روابط حسنه‌اي با محمدجواد ظريف دارد. در تازه‌ترين گفت‌وگوي تلفني اين دو مقام، وزير امور خارجه كشورمان لزوم وحدت در بين گروه‌هاي مختلف افغانستان، برقراري صلح و ثبات در اين كشور را مورد تاكيد قرار داد. ايران در حالي كه همزمان با رايزني ساير كشورهاي درگير در پرونده افغانستان با نمايندگاني از گروه طالبان ديدار و رايزني‌هايي داشته و دارد اما مخالف دور نگاه داشته شدن دولت مركزي در افغانستان از روند هر نوع مذاكره‌اي با طالبان است. در سايه همين سياست در حالي كه نماينده امريكا دولت اشرف غني را از روند مذاكره با هيات طالبان در دوحه دور نگاه داشت و حتي گفته مي‌شود، پيش‌نويس توافق ميان خليل‌زاد و هيات طالبان به رويت دولت افغانستان هم نرسيده بود اما جمهوري اسلامي ايران ضمن حمايت از مذاكرات بين افغاني تاكيد دارد كه دولت در شرايطي مي‌تواند قوه مذاكره با طالبان را داشته باشد كه نماينده مقبول اكثريت افغان‌ها باشد. از اين منظر جمهوري اسلامي ايران حل اختلاف ميان عبدالله و غني را لازمه تشكيل جبهه مقتدر دولتي در برابر طالبان در هر مذاكرات بين‌الافغاني مي‌داند. محمدجواد ظريف هفته گذشته نيز همزمان تماس‌هاي تلفني جداگانه‌اي با اشرف غني و عبدالله عبدالله داشت. ظريف در اين تماس تلفني بار ديگر حمايت تهران را از «روند صلح» با مشاركت تمام گروه‌هاي سياسي افغانستان در چارچوب قانون اساسي اين كشور اعلام كرد. همزمان وزير خارجه كشورمان هم‌راستا با تلاش‌هاي سازمان ملل براي اجرايي شدن آتش‌بس سراسري در افغانستان و پايان دادن به اختلاف‌هاي سياسي در اين كشور، تماس‌هاي مداومي با «آنتونيو گوترش» دبيركل سازمان ملل متحد داشته و دارد. وزارت امور خارجه كشورمان هفتم فروردين ماه در حمايت از ايده «گوترش» آمادگي خود را براي مشاركت در طرح‌هاي سياسي كه به ابتكار سازمان ملل متحد براي حل مسائل افغانستان پس از اجرايي شدن آتش‌بس سراسري پيشنهاد خواهد شد، اعلام كرد.
فرار امريكا، ورود بازيگران منطقه‌اي؟
افغانستان در حالي همزمان با چند بحران دست در گريبان است كه دولت دونالد ترامپ پس از شكست در چند پرونده سياست خارجي با نزديك شدن به انتخابات 2020 عجولانه و نااميدانه به دنبال برگ برنده‌اي در حوزه سياست خارجي به منظور فروش به افكار عمومي امريكاست غافل از آنكه با اين تعجيل دستاوردهاي ديگري قرباني خواهند شد. در حال حاضر تداوم اختلاف ميان عبدالله و غني، عملكرد دولت و نهادهاي وابسته به آن را تضعيف كرده و نوعي بلاتكليفي سياسي را بر تصميم‌گيري‌هاي سياسي در داخل و روابط خارجي افغانستان تحميل كرده است. همزمان دولت افغانستان از سوي همتاي امريكايي براي اجراي بند به بند توافقنامه خليل‌زاد با هيات طالبان تحت فشار قرار گرفته آن هم در شرايطي كه كاخ سفيد هيچ ضمانت اجرايي مشخصي از طالبان براي برقراري آتش‌بس كامل و سراسري در افغانستان در ازاي امتيازهاي ماخوذه توسط اين گروه نگرفته است. تنها در يك مورد كه تازه‌ترين اين تحولات است، صدها زنداني طالبان در شرايطي آزاد شدند كه هر لحظه امكان بازگشت آنها به ميدان نبرد نظامي با نيروهاي امريكايي و دولتي وجود دارد. از سوي ديگر جوانان و زنان افغانستان به شدت نگران بازگشت طالبان به قدرت و قوانين سختگيرانه آنها هستند. اتفاقي كه ممكن است تحت لواي عبارت امارت اسلامي نوشته شده در توافق خليل‌زاد با طالبان رخ بدهد. با توجه به اينكه ناامني در منطقه غرب آسيا به خصوص ميان كشورهاي پاكستان و افغانستان از قابليت تسري فوري برخوردار است در حال حاضر بيشترين نگراني سهم كشورهاي منطقه و همجوار با افغانستان است. مساله‌اي كه به نظر مي‌رسد، امريكا به راحتي از كنار آن گذشته تا بتواند برگ پيروزي شفاهي در افغانستان پس از 19 سال مداخله نظامي را در سبد انتخاباتي ترامپ بيندازد.
وزارت خارجه كشورمان در بيانيه‌اي كه در تاريخ سوم فروردين ماه درباره تحولات افغانستان منتشر و در آن نسبت به اين روند ابراز نگراني كرده بود به سهل‌انگاري دولت ترامپ در قبال همسايه شرقي ايران به صراحت اشاره كرده است. در بخش‌هايي از اين بيانيه آمده است:«ايران در مورد تبعات غيرقابل پيش‌بيني اختلافات پيش آمده در مورد نتايج انتخابات رياست‌جمهوري آن كشور بر ثبات داخلي و آثار منطقه‌اي آن احساس خطر مي‌كند و وضعيت پيش آمده را ناشي از بي‌توجهي دولت امريكا به مشكلات موجود در برگزاري انتخابات‌ها در افغانستان و غفلت از درس‌هاي گرفته شده از آنها به خصوص انتخابات رياست‌جمهوري سال ۲۰۱۴ آن كشور مي‌داند. اولويت دادن به نيازهاي تبليغاتي رييس‌جمهور امريكا در انتخابات ماه نوامبر آينده و شتابزدگي غيرمسوولانه آن كشور براي پيشبرد گفت‌وگو‌ها بدون در نظر گرفتن منافع و امنيت منطقه موجب بي‌توجهي به مسائل داخلي شد كه شكل‌گيري وضع موجود از آثار آن بي‌توجهي است. در حالي كه دولت دونالد ترامپ از چند ماه قبل براي تصاحب دستاوردي ولو نمايشي در افغانستان دورخيز كرده و در اين ميان از قرباني كردن امنيت افغانستان و منطقه ابايي ندارد، محمدجواد ظريف در چند هفته گذشته در تحركاتي منطقه‌اي، تهران را به مركز تلاش‌هاي چند جانبه سياسي براي كمك بازيگران مهم به حل و فصل اختلاف‌هاي داخلي در افغانستان تبديل كرده است. به نظر مي‌رسد با توجه به درك موقعيت حساس كنوني افغانستان از سوي نيروهاي سياسي رقيب در اين كشور مي‌توان انتظار داشت كه استفاده ايران از ظرفيت‌هايش براي تامين صلح و ثبات در افغانستان و منطقه جنبه عملي‌تري به خود بگيرد تا شايد ديپلماسي چند جانبه منطقه‌اي از تبعات اشتباهات امريكا در تك‌روي در پرونده افغانستان بكاهد.