نفت و كرونا عربستان را زمين‌گير كردند
بحران بزرگ براي بن‌سلمان
ميثم سليماني
شايد تا چند سال پيش مسير رشد و ترقي براي محمدبن سلمان، وليعهد عربستان سعودي هموار به نظر مي‌رسيد. پدرش پادشاه عربستان بود و خودش جواني كه برخلاف سنت رايج در خاندان سعودي بدون بالا رفتن از پله‌هاي مرسوم به وليعهدي رسيد. دستورات محمد بن سلمان مو به مو اجرا مي‌شد اما مهم‌ترين مانع پيشرفت او خودش بود. مردي كه فكر مي‌كرد، مي‌تواند با قوه قهريه و خرج دلارهاي نفتي هر غيرممكني را ممكن كند.
عربستان سعودي كه به مدد فروش نفت از جمله اقتصادهاي بزرگ دنيا محسوب مي‌شد اكنون در يك بحران عميق اقتصادي و سياسي به سر مي‌برد. عربستان كه با شيوع كرونا مثل ساير كشورهاي جهان با چالش مواجه شد همزمان با چالش ديگري روبه‌رو شد كه از هر چيزي بيشتر به حاكميت و ساختار نظام سياسي عربستان ضربه وارد كرده و آن كاهش قيمت جهاني نفت است. عربستان حتي چشم‌انداز آينده خود را بر مبناي پول نفتي مي‌بيند كه اين كشور را سرمايه‌دار كرده است. حالا كه درآمد مانند گذشته نيست، رياض نيز با مشكل روبه‌رو شده است.
تلگراف در تحليلي كه روز گذشته منتشر كرد به خوبي شرايط عربستان را شرح داده و نوشت: مدت‌ها قبل از اينكه محمدبن سلمان، وليعهد عربستان شود يكي از چند صد شاهزاده سعودي ناشناخته‌اي بود كه در عربستان زير سايه حمايت خاندان سلطنتي زندگي مي‌كردند. او به عنوان يك شاهزاده جوان به شدت سعي كرد تا سرمايه‌گذاري خوبي در بخش مسكن انجام دهد. از همين رو بود كه محمدبن سلمان در دهه اول قرن 21 وارد يك معاشقه با املاك و مستغلات شد. در يك مقطع او مي‌خواست زميني را كه متعلق به تاجري در جده بود، خريداري كند اما مالك تمايلي به فروش نداشت. محمد بن سلمان فردي را كه مسوول ثبت اموال و اسناد بود تحت فشار قرار داد تا اين ملك را به نام او ثبت كند. اما اين فرد كه يك روحاني بود اين كار را غيرقانوني خواند. طبق اين روايت محمدبن سلمان به حدي عصباني مي‌شود كه يك پاكت به همراه دو گلوله براي اين فرد فرستاد. اين حادثه باعث شد كه به بن سلمان لقب «ابورصاصه» داده شود. اين داستان نشان از شخصيت عصبي وليعهد جوان دارد. ويژگي كه كارشناسان معتقدند، فاكتوري قدرتمند در رهبري عربستان نخواهد بود و اكنون او با جدي‌ترين بحران چند دهه اخير عربستان مواجه شده است.
پادشاهي عربستان با سقوط قيمت نفت و شيوع كرونا همزمان با بحران اقتصادي داخلي و نياز فوري به اصلاحات در حال مبارزه است. اكنون روياهاي بزرگي همچون پروژه نئوم كه بنا بود در سواحل درياي سرخ ساخته شود در هاله‌اي از ابهام قرار دارد.
محمدبن سلمان چشم‌انداز 2030 را براي عربستان ترسيم كرده تا بتواند در اين دوره اقتصاد اين كشور را نوسازي كند و وابستگي نفتي عربستان را كاهش دهد. بن سلمان اميدوار بود كه دستاوردهاي اينچنيني مي‌تواند او را به اوج برساند ولي در عمل چنين اتفاقي براي او رخ نداد.
مايكل استيونز، تحليلگر خاورميانه در لندن مي‌گويد: من فكر مي‌كنم چشم‌انداز 2030 عملا به پايان رسيده است. به گفته او پادشاهي عربستان با يكي از سخت‌ترين دوران خود دست و پنجه نرم مي‌كند و قطعا دوره‌اي دشوار براي بن سلمان خواهد بود.
هفته گذشته عربستان سعودي در پاسخ به بحران اقتصادي كه بر اثر شيوع كرونا در اين كشور به وجود آمده، اقدامات سختگيرانه اقتصادي را وضع كرد. دولت بين 5 تا 15 درصد ماليات بر ارزش افزوده براي اكثر كالاها وضع كرد. همچنين دولت مزايايي كه براي كارمندان دولت و اتباع سعودي نيز در نظر گرفته بود را به طور كامل قطع كرد. محمد الجادان، وزير دارايي عربستان سعودي طي سخناني عنوان كرده بود: ما با بحراني روبه‌رو هستيم كه جهان هرگز در تاريخ مدرن خود آن را نديده است. او خاطرنشان كرد: هر چند كه اقدامات رياضت اقتصادي كشور سخت است اما اكنون براي حفظ ثبات مالي و اقتصادي كشور لازم و سودمند است. تخمين زده مي‌شود كه عربستان با كسري بودجه 100 ميليارد ريالي مواجه خواهد شد. جيسون تووي يك اقتصاددان ارشد به تلگراف گفت، اگرچه با اين اقدامات نمي‌توان كسري بودجه را جبران كرد اما مي‌توان فشار ناشي از كاهش فروش نفت را تا حدي كاهش دهد. كارن يانگ، تحليلگر مسائل خاورميانه مي‌گويد: اين اقدامات از سوي عربستان مي‌تواند، هزينه‌هاي بخش عمومي اين كشور را كاهش دهد. بحران دوقلوي نفت و كرونا به بحران اقتصادي در عربستان دامن زده و با سرعت بسيار زيادي پيش مي‌رود. در ماه مارس پادشاهي عربستان پيش‌بيني كسري بودجه اين كشور را در سال 2020 حدود 61 ميليارد دلار اعلام كرد كه اين رقم با توجه به شيوع كرونا و كاهش شديد قيمت نفت بيشتر هم شده است. از طرفي ديگر بيش از 70 درصد از جمعيت شاغل در عربستان در بخش‌هاي دولتي مشغول به كار هستند و بخش خصوص نيز كاملا متكي به قراردادهايي است كه با بخش دولتي منعقد مي‌كند. اين يعني اگر درآمدهاي دولتي با كمترين مشكل مواجه شود، پيامدها و اثرات گسترده‌اي بر كل اقتصاد اين كشور خواهد داشت.
با توجه به چشم‌انداز اقتصادي منفي كه بر اثر شيوع كرونا در جهان وجود دارد، اثرات اين ويروس بر اقتصاد عربستان را مي‌توان چند برابر ديد. يكي از تحليلگران ارشد بانكي منطقه خليج فارس به تلگراف مي‌گويد: وضعيت مالي بسيار دلهره‌آور است و اين موضوع مي‌تواند به كاهش سريع تراز مالي سعودي منجر شود و فرصت‌هاي از دست رفته طي 20 سال گذشته براي متنوع سازي اقتصاد عربستان را يك بار ديگر يادآور شود زيرا بايد يادآور شد كه نفت ديگر به 80 دلار بازنمي‌گردد.
او مي‌افزايد: عربستان به معناي سنتي با بحران مالي روبه‌رو نيست. او مي‌گويد: اين بحران بيشتر مربوط به مدل اقتصادي عربستان سعودي است كه در آن دولت بيشترين فعاليت‌هاي اقتصادي را انجام مي‌دهد و نفت اصلي‌ترين درآمد آن محسوب مي‌شود. بخش خصوصي همواره در عربستان ضعيف بوده و اكنون نيز ضعيف‌تر از گذشته شده است.
از طرفي ديگر كارشناسان بر اين عقيده هستند، وابستگي عربستان سعودي به دلار بحران را در اين كشور عميق‌تر كرده است. عربستان بازار و اكثر درآمدهاي اصلي خود را به دلار پيوند زده و اين خود تبديل به چالشي ديگر شده است. چراكه به دليل بحران‌هاي مالي جهاني، ريال عربستان اكنون در ضعيف‌ترين سطح خود در برابر دلار قرار گرفته است. ديلي ميل نيز چند روز پيش در گزارشي بيان كرد كه عربستان مجبور است، پروژه 500 ميليارد دلاري شهر نئوم را كنار بگذارد. پروژه‌اي كه بنا بود تا سال 2025 به پايان برسد اما اكنون هيچ چيز مشخصي براي آينده وجود ندارد. گزارش شده كه يك پيمانكار شهر نئوم، ساعت كاري برخي كارمندان را به نصف كاهش داده است. البته يكي از مشاوران اين پروژه مستقر در واشنگتن به ديلي ميل گفته، همه اين پروژه‌ها با تاخير مواجه مي‌شود البته همه چيز متوقف نشده بلكه كارها آرام‌تر پيش مي‌رود.
علي الاحمد يك روزنامه‌نگار سعودي كه از اقدامات رياضتي خبر داده، مي‌گويد كه اين احتمالا بزرگ‌ترين چالش اقتصادي است كه عربستان سعودي با آن روبه‌رو شده است. بسياري بر اين باورند اين فشارهاي رياضتي مي‌تواند در ميان هزينه‌هاي بالاي زندگي، نارضايتي عمومي را در اين كشور ايجاد كند و محدوديت و نظارت بر پروژه‌هاي هزينه‌بر دولتي مانند نئوم را تشديد كند. پروژه نئوم تبديل به شناسنامه وليعهد عربستان سعودي شده است. شهري كه قرار است در اختيار گردشگران با آزادي‌هايي متفاوت از آزادي‌ها در عربستان باشد. اين در حالي است كه براي ساخت اين شهر بن سلمان ساكنان سنتي اين منطقه را مجبور كرده از آن خارج شوند تا فضا براي ساخت اين شهر فراهم شود. سال گذشته تحليلگران ابراز نگراني كردند كه اين پروژه مي‌تواند فشارهاي مالي ايجاد كند زيرا دولت با كسري بودجه قابل توجهي دست و پنجه نرم مي‌كند. اكنون نيز مشخص نيست با توجه به درگيري عربستان در جنگ پر هزينه يمن و پروژه‌هاي پر هزينه‌اي مانند نئوم بتواند از اين بحران عبور كند. اين در شرايطي است كه اخيرا وليعهد سعودي در صنعت ساخت فيلم و سرگرمي هاليوود در دوره اوج شيوع كرونا سرمايه‌گذاري كرده است.