سياستنامه: افكار عمومي در ايران منابع و موتورهاي محركه مختلفي دارد. اين مراجع از رسانه ملي گرفته تا مطبوعات و رسانههاي داخلي و خارجي گستردهاند و افكار عمومي از يك مرجع خاص تغذيه نميشود. البته اثرگذاري رسانه ملي نسبت به ديگر مراجع در سالهاي اخير كمتر شده به ويژه در دوران انتخابات سال گذشته ديديم كه موتور حركتي افكار عمومي مرجعي غير از صدا و سيماست. صدا و سيماي ايران سياستها و تاثير خود را بر جامعه دارد اما مراجع ديگري هم مثل مطبوعات، شبكههاي برون مرزي و فضاي مجازي كه امروز نقش آن را نميتوان كتمان كرد، در شكلگيري افكار عمومي ايراني موثرند
سياستنامه| هرجا صحبت از «افكار عمومي» باشد بيترديد اسمي هم از رسانه و تاثير آن بر شكلگيري افكار عمومي خواهد آمد. رسانه كه گسترهيي از دنياي خبر و مطبوعات تا گفتوگوهاي چهره به چهره را دربر ميگيرد توانسته نقشي جدي در جهت دهي به افكار عمومي داشته باشد و اعضاي جامعه را تغذيه كند. براي بررسي افكار عمومي ايراني و تاثير آن در سياست روز و همچنين بررسي نقش رسانه در سوگيري افكار عمومي سراغ يكي از اصحاب رسانه رفتيم. محمد سلطاني فر، مديرمسوول روزنامه صبح اقتصاد و مدير كل دفتر مطالعات و برنامهريزي رسانههاي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و مدير تحقيقات رسانهيي مركز تحقيقات استراتژيك مجمع تشخيص مصلحت نظام مهمان امروز سياستنامه است تا با ديدگاهي حاكي از تجربه كار در رسانه «افكار عمومي» ايران را بررسي كند. مشروح اين گفتوگو را ميخوانيد.
جامعه ايراني از چه مراجعي براي جهتگيريهاي سياسي و اجتماعي خود استفاده ميكند؟
افكار عمومي در ايران منابع و موتورهاي محركه مختلفي دارد. اين مراجع از رسانه ملي گرفته تا مطبوعات و رسانههاي داخلي و خارجي گستردهاند و افكار عمومي از يك مرجع خاص تغذيه نميشود. البته اثرگذاري رسانه ملي نسبت به ديگر مراجع در سالهاي اخير كمتر شده به ويژه در دوران انتخابات سال گذشته ديديم كه موتور حركتي افكار عمومي مرجعي غير از صدا و سيماست. صدا و سيماي ايران سياستها و تاثير خود را بر جامعه دارد اما مراجع ديگري هم مثل مطبوعات، شبكههاي برون مرزي و فضاي مجازي كه امروز نقش آن را نميتوان كتمان كرد، در شكلگيري افكار عمومي ايراني موثرند. همچنين نقش تلفن همراه را نميتوان ناديده گرفت؛ در عصر امروز كارايي اين وسيله ارتباطي بر تبادل اطلاعات غير قابل انكار است به ويژه اينكه شبكههاي اجتماعي وابسته به تلفن همراه نقش مهمي در چرخش اطلاعات و اخبار دارند. در دنياي امروز هر شخص دسترسي به تلفن همراه دارد و اين مساله نشان ميدهد دسترسي افراد به اطلاعات و اخبار بيشتر شده است. از طرفي رابطه چهره به چهره هنوز هم بر تعاملات اجتماعي ايرانيها موثر است و شكلگيري افكار عمومي در ايران را تحت تاثير قرار ميدهد. اعضاي جامعه ايران با وجود وسايل ارتباطي متعدد و رسانههاي مختلفي كه در دست دارند كماكان به تحليلهاي شخصي ديگران وابستهاند و تعاملات فردي نقش بزرگي در سوگيري جامعه بازي ميكنند. در ارتباطات چهره به چهره دانشجويان موتور محرك هستند و اطلاعات تازه و مهم اكثرا به وسيله آنها در جامعه پخش ميشود. جواني و دسترسي اين قشر به امكانات روز دنيا و همچنين اخبار، باعث شده تاثير زيادي در چرخش اطلاعات در جامعه داشته باشند.
جامعه ايراني يا به تعبيري، افكار عمومي در ايران چه رابطهيي با سياست دارند و چطور بر آن اثر ميگذارند؟
نقش افكار عمومي در سياست ايران بسيار مهم است. تاثير افكار عمومي و سياست در ايران دوسويه است و اين مساله از نقش پررنگ سياست در جامعه نشات ميگيرد. سياست يكي از حوزههاي تاثيرگذار بر زندگي روزمره مردم است و علاوه بر حوزه سياسي، مناسبات اجتماعي و فرهنگي را هم تحت الشعاع قرار ميدهد. تاثير سياست در زندگي اعضاي جامعه در ايران بيشتر از تاثير آن در ساير جوامع است. در اكثر كشورهاي جهان، سياست حوزهيي مختص فعالان سياسي است و اقتصاد هم به دست اقتصاديون ميچرخد. اما در ايران مردم در سياست دخالت ميكنند و حق دخالت هم دارند چرا كه كوچكترين تصميمهاي سياسي بر زندگي آنها تاثيرگذار خواهد بود. همه اقشار در جامعه ايراني سياست روز را تحليل ميكنند و برداشتهاي خود را دارند. همين تحليلها، حتي اگر نادرست باشد افكار عمومي ايران را ميسازد و متعاقبا بر سياست هم تاثير ميگذارد. اعضاي جامعه در ايران براي خود حق بررسي سياست را قايلند و به درستي هم اين حق را به خود ميدهند. مردم به واسطه تاثرات عيني سياست بر زندگيشان بيش از بسياري جوامع با سياست درگيرند و افكار عمومي هم همواره حول و حوش مسائل سياسي ميچرخد.
جهتگيريهاي سياسي و اجتماعي جامعه ايران را چطور ميتوان تشخيص داد؟
يكي از انديكاتورهاي مهم براي تشخيص جهتگيري افكار عمومي شبكههاي اجتماعي و فضاي مجازي هستند. در چند سال اخير فضاي مجازي در دنيا و متعاقبا در ايران رشد وسيعي داشته و مورد استفاده قشر گستردهيي هم قرار گرفته است. بيشتر مردم به امنيت فضاي مجازي مطمئنند و با اعتمادي كه به شبكههاي اجتماعي دارند عموما افكار و تحليلهاي خود را در اين شبكهها منتشر ميكنند. هرچند اين احساس امنيت صحيح نيست و نميتوان به فضاي مجازي مطمئن بود اما گسترش اين شبكههاي اجتماعي مردم را به اظهارنظر و انتشار افكارشان ترغيب كرده است. همين ويژگي شبكههاي اجتماعي و فضاي مجازي را به يكي از بهترين شاخصههاي تشخيص جهتگيري افكار عمومي تبديل كرده است.
در حال حاضر مطبوعات ايران چه نقشي در جهتگيري و پيشتر از آن، شكلگيري افكار عمومي دارند؟
هرچه جلوتر ميرويم تاثير مطبوعات بر افكار عمومي كمتر ميشود و نقش آنها در جهتگيريها رنگ ميبازد. با وجود رسانههاي متنوع مخاطب مطبوعات روز به روز كمتر خواهد شد اما كماكان تاثير خود را خواهد داشت.
برخي معتقدند جهتگيريهاي جامعه ايران بيشتر واكنشي و تابع فضا و شرايط زماني است و نقش تعيين كنندهيي ندارد، نظر شما در اين رابطه چيست؟
در همه كشورها جهتگيري افكار عمومي تابع جو است. اما اين تابعيت در كشورهاي جهان سوم بسيار شديدتر از جوامع پيشرفته و دموكراتيك است. با اين حال افكار عمومي تعيينكننده قدرت حكومتها و نظامهاي سياسي در ايران است. اين قدرت را البته در مواقع خاص مثل انتخابات ميتوان ديد. افكار عمومي در رويدادهاي سياسي مثل انتخابات رياستجمهوري قدرت خود را در تحولات نشان ميدهد و نقش مهمي در ايجاد تغييرات سياسي دارد. اما در جامعه امروز ايران، جهتگيري افكار عمومي را فقط و فقط ميتوان در مواقع خاصي مشاهده كرد. خارج از اين رويدادها افكار عمومي جايي براي ظهور و بروز ندارد. نه دولتها و نه جامعه در ايران چندان براي ظهور افكار عمومي تلاش نميكنند و جهتگيري آن را تنها ميتوان در مواقعي مثل انتخابات ديد.
به نظر شما دولت يازدهم چه رويكردي را درخصوص بحث افكار عمومي در پيش گرفته است؟
در حال حاضر نميتوان اين مساله را مورد بحث قرار داد. تشخيص اين رويكرد تنها در مواقعي مثل انتخابات ممكن است. چرا كه در چنين رويدادهايي شاخصههاي خوبي براي تشخيص ميزان اهميتي كه دولت براي افكار عمومي قايل است در دست داريم. مگر اينكه گروههايي در كشور به طور علمي اين مساله را مورد سنجش قرار دهند.
با توجه به تنوع رسانههاي جمعي نحوه شكلگيري افكار عمومي ايران چه تفاوتي با گذشته پيدا كرده است؟
امروز رسانههاي جمعي بسيار متنوعتر از گذشتهاند اما تنوع و تكثر رسانههاي جمعي تاثيري در نقش افكار عمومي نگذاشته و عملا تفاوتي با قبل نميبينيم. در ايران جهتگيري افكار عمومي را فقط در آستانه انتخابات ميتوان ديد و عوامل ديگر از جمله تنوع رسانهها تاثير چنداني بر نحوه شكلگيري افكار عمومي ندارند.