روايت پانزده قرن كشاكش مذهبي

گروه انديشه

اياصوفيه (Hagia Sophia) برآمده از ريشه يوناني «هاگيا سوفيا» به معناي «حكمت يا معرفت مقدس» نام كليساي پيشين جامع مسيحيت يوناني است كه بعدا در دوره امپراتوري عثماني به مسجد بدل شد و هم‌اكنون در شهر استانبول واقع است و به نحوي نماد اين شهر محسوب مي‌شود. اين بناي شكوهمند به خاطر گنبد عظيمش مشهور است. اياصوفيه در سال 537 ميلادي در زمان حكومت امپراتور ژوستينين اول بنا شد و در زمان خود يكي از بزرگ‌ترين بناها و عجايب مهندسي به حساب مي‌آمد. اين بنا به عنوان عصاره و چكيده معماري بيزانسي شناخته شده و گفته مي‌شود كه با احداث آن تاريخ معماري دگرگون شده است. اياصوفيه همچنين در روزگار ما به عنوان نماد تساهل و تسامح فرهنگي و ديني در تركيه جديد است و سرگذشت پرفراز و نشيب آن گوياي تاريخ سرزميني است كه در آن مردماني از چهار گوشه دنيا از گروه‌ها و اقوام مختلف، با فرهنگ‌ها، اديان، زبان‌هاي مختلف با يكديگر تعامل دارند و در كنار هم به شكلي مسالمت‌آميز زندگي مي‌كنند. البته تساهل و تسامح مذكور امري جديد و حادث است و مروري بر تاريخ پر فراز و نشيب اين كليساي پيشين و مسجد كنوني، نشانگر درگيري‌ها و نزاع‌هاي به ظاهر مذهبي و 
به واقع سياسي است. 
آن‌طور كه مورخان مي‌گويند در مكان امروزين اياصوفيه، كليسايي بوده كه امروز نشاني از آن نيست، ساخت كليساي اول كه به نام كليساي بزرگ (ماگنا اكلسيا) مشهور است، در زمان امپراتوري كنتسانتين كبير در قرن چهارم ميلادي صورت مي‌گيرد، در مكاني كه قصر شاه و كليساي كوچكي به نام آيرين مقدس در آن حضور داشت. فراموش نكنيم كه اين كنستانتين كبير كه شهر باستاني بيزانتيوم را كه در سال 196 ميلادي توسط روميان مسيحي فتح شده بود، در سال 330 ميلادي به پايتخت امپراتوري روم شرقي بدل كرد و اين شهر پس از مرگ او كنستانينوپولوس (شهر كنستانتين) يا قسطنطنيه ناميده شد. خلاصه بعد از بناي كليساي بزرگ، عبادت در هر دو مكان صورت مي‌گرفت. در زمان امپراتوري آركاديوس، در اوايل قرن پنجم ميلادي كليساي اول سوخته شد و سپس تئودوس دوم دستور ساخت كليساي دوم را داد. اين كليسا در 10 اكتبر 415 ميلادي توسط باسيلكو روفينوس با سقف چوبي بنا شد. در ژانويه 532 ميلادي شورشي در قسطنطنيه به‌وقوع پيوست و بار ديگر كليسا دچار حريق شد. در فوريه سال 532 ژوستينين يكم تصميم به بناي كليساي سوم كه بزرگ‌تر و با عظمت‌تر بود، گرفت. او براي اجراي اين تصميم از رياضيدانان و فيزيكدانان زمان خود بهره گرفت و دستور داد كه بهترين مواد و مصالح ساختماني را از سراسر امپراتوري فراهم آورند. درنهايت كليساي جامع اياصوفيه در دسامبر 537 گشايش يافت. 
در طول دهه‌ها و سده‌هاي بعد چندين‌بار زلزله اين بنا را تهديد كرد تا اينكه در زمين لرزه هفتم مه 558 ميلادي گنبد اصلي كاملا فرو ريخت كه ريزش آن باعث از بين رفتن محراب شد. امپراتور فورا دستور بازسازي آن را داد و اين امر را به معمار جواني به نام ايسدوروس سپرد. حاصل گنبد عظيمي شد كه تا به امروز بر فراز اين بناي باشكوه حضور دارد. اياصوفيه از آن به بعد محل عبادت مسيحيان ارتدوكس قسطنطنيه و محل برگزاري مراسم امپراتوري ازجمله تاجگذاري‌ها بود.  در سال 726 ميلادي لئون سوم امپراتوري كه به شمايل‌شكني مشهور بود، دستور داد كه تمام تصاوير و شمايل‌هاي مذهبي اين كليسا را نابود كنند. در قرن نهم ميلادي امپراتور تئوفيليلوس كه متاثر از هنر اسلامي بود، دستور نصب در نقره‌اي با نماد حك شده خود را در ورودي جنوبي كليسا صادر كرد. در ميانه اين قرن بار ديگر آتش‌سوزي و بنا دچار خسارت‌هاي فراواني شد. همچنين در سال 869 ميلادي زمين‌لرزه ديگري باعث تخريب بخش‌هاي ديگري از اياصوفيه شد.  در طول جنگ‌هاي صليبي در طول قرن يازدهم تا پانزدهم ميلادي (حدود 400 سال) ميان مسلمانان و مسيحيان قسطنطنيه و در نتيجه اياصوفيه همواره يكي از اصلي‌ترين و نمادين‌ترين محل‌ها بوده است. پس از تصرف قسطنطنيه در سال 1453 ميلادي توسط سلطان محمد دوم فاتح، اياصوفيه به مسجد بدل شد. محمد فاتح در همان روز فتح دستور اين تبديل را داد و سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپايي مسجد در آن، خطبه به نام پادشاه فاتح عثماني خوانده شد. پس از آن نام اين مكان در مكاتبات رسمي «الجامع الكبير العتيق» خوانده شد. 
پس از تغيير كاربري اياصوفيه به مسجد، همه نمادهاي مسيحي از آن زدوده شد و تغييراتي در جهت شبيه كردن آن به مساجد مسلمانان صورت گرفت، ازجمله اينكه مناره‌هايي به سبك مساجد مسلمانان براي آن ساخته شد. مشهورترين مرمت آن به دستور سليم دوم توسط خواجه معمار سنان آغا، نابغه معماري دوران عثماني صورت گرفته است. در اين مرمت، نمادهاي عصر اسلامي به اين بناي تاريخي افزوده شد البته در دوره عبدالمجيد اول نيز زيرنظر دو برادر آرشيتكت سوييسي به نام برادران فوزاتي گاسپر و جوسپه و با كمك هشتصد كارگر بين سال‌هاي ۱۸۴۷ و ۱۸۴۹ تعميراتي در اين مسجد صورت گرفت. اين دو برادر، گنبد و هلال طاق را مستحكم كرده، ستون‌ها را راست و تزيينات داخلي و خارجي ساختمان را ترميم و اصلاح كردند. پس از انقراض امپراتوري عثماني و تولد تركيه جديد به رهبري مصطفي كمال آتاتورك، از سال 1935 ميلادي مسجد-كليساي اياصوفيه نيز به موزه بدل شد. فرش‌هاي آن برداشته و گچ‌هاي روي موزاييك‌ها با زحمت بسيار كنده شدند. از آن زمان تا به امروز اياصوفيه به بنايي تاريخي بدل شده كه گردشگران و بازديدكنندگان تركيه و استانبول در آن مي‌توانند تاريخ پر فراز و نشيب تقاطع تمدن‌هاي شرق و غرب را در يك بناي 1500 ساله از نزديك ببينند و شاهد تحولات شگفت‌انگيز آن باشند. امروزه اياصوفيه به نمادي براي تساهل و تسامح مذهبي و همزيستي انسان‌ها با مذاهب و انديشه‌هاي گوناگون بدل شده است، اما بايد ديد پس از تصميم اخير رجب طيب اردوغان مبني بر تبديل موزه اياصوفيه به مسجد اياصوفيه، چه بر سر سرنوشت اين بنا خواهد آمد.