حلقه اتصال
امروز و فرداي آواز
حسام‌الدين سراج
اگر بخواهيم از اهميت استاد محمدرضا شجريان بگوييم، به نظر من ابتدا بايد از جنبه نوآورانه آن حرف بزنيم. بايد بگوييم كه ايشان چه خلاقيت‌ها و ابتكارهايي در ارتباط با آواز ايراني به خرج دادند. به نظر من استاد محمدرضا شجريان در حقيقت آواز را از آن فرمي كه پيش از ايشان خوانده ميشد، به در آوردند. به اين معنا كه پيش از ايشان آواز ايراني بيشتر به شيوه قاجاري خوانده ميشد. اين چيزي بود كه از دوره قبل از ايشان به‌جا مانده و به موسيقي ايراني به ارث رسيده بود. آقاي شجريان در چنين وضعيتي آمدند و كارهاي مبتكرانه و خلاقانه‌اي در موسيقي ايراني انجام دادند. در واقع بر سر سفره فرهنگي هنري مردم آوردند و با انتخاب شعر خوب و اجراهاي ارزشمند و همچنين در نظر آوردن تحولات اجتماعي رنگ ديگري به آواز دادند. در عين اينكه ايشان از يك مزيت بسيار مهم هم برخوردار بوده‌اند و آن، تسلط بسيار زيادي است كه استاد شجريان به عنوان خواننده بر كارشان دارند. نكته ديگري كه در اين باره مي‌خواهم به آن اشاره كنم اين است كه وقتي ساز در حال نواخته شدن است، شايد نوازنده بتواند پرده گرداني كند و خيلي راحت هم اين كار را انجام دهد و به اصطلاح مدولاسيون كند ولي اين كار در آواز چندان به سادگي انجام نمي‌شود.
كساني كه در اين زمينه شاهد پرده‌گرداني‌هاي استاد محمدرضا شجريان بوده‌اند، مي‌دانند ايشان چه كار نزديك به ناممكني را ممكن مي‌كردند. كاري كه در آواز ابدا به اين سادگي‌ها نيست. سر كلاس وقتي استاد شجريان مدولاسيون مي‌كردند، ما مي‌ديديم كه به چطور و به چه صورت معجزه‌آسايي اين كار انجام مي‌شود. از ديگر چيزهايي كه در مورد استاد شجريان مي‌توان به آن اشاره كرد، تسلط و هوش ايشان و قدرتِ انتقال بسيار بالا از مغز به حنجره است. اين قدرت در استاد شجريان بسيار زياد است و اين به نظر من ايشان را نابغه آواز ايران كرده است. استاد شجريان يك جنبه مهم ديگر هم دارند و آن اين است كه آواز قديم ايراني را به آنچه در آينده آواز ما به آن دست خواهد يافت، پيوند مي‌زنند. پژوهشگراني كه در باب آواز تحقيق مي‌كنند قاعدتا اين نكته را در خواهند يافت كه استاد شجريان يك حلقه اتصال است بين آواز قديم ايران و آوازي كه از اين به بعد خواهد بود. اگر بخواهم كسي را در موسيقي ايراني به عنوان مثالي شبيه به استاد شجريان نام ببرم، آن هنرمند استاد حسن كسايي است. به اين معنا كه چيزي در نوازندگي زنده‌ياد كسايي بود كه مي‌توان آن را به آواز استاد شجريان مشابهت داد. همان‌طور كه زنده‌ياد كسايي با ساز ني -كه محدوديت‌هاي بسياري هم دارد- تمام دستگاه‌هاي موسيقي ايراني را مي‌نواختند و تك نوازي‌هاي حيرت‌آور ايشان از به يادگارهاي ارزشمند موسيقي ايراني است، استاد شجريان هم در زمينه آواز به همين صورت خلاق و مبتكر و از بسياري از جهات راهگشا بوده‌اند. اينها ايشان را در زمره نوابغ هنر اين سرزمين قرار مي‌دهد. اميدوارم هر چه زودتر بهبود پيدا كنند و به زندگي برگردند و سبب خوشحالي مردم و دوستداران فرهنگ و هنر قرار بگيرند.