براي زنده‌ياد غلامعلي پورعطايي
الگوي آواز سرحدي
محمدعلي مردان‌شاهي
به‌طور كلي آوازهاي جنوب و جنوب شرق خراسان به 3دسته كلي تقسيم مي‌شوند؛ دسته اول سرحدي‌ها كه مجموعه‌اي از آوازهاي سرحدي از جمله سرحدي بالا پرده، سرحدي پايين پرده، سرحدي ميان پرده، سرحدي كبوتر، سرحدي جامي و... را شامل مي‌شوند. دسته دوم آواز هزارگي است كه خودش مشتمل بر شاخه‌هاي مختلف است و دسته سوم آواز جمشيدي كه دقيقا مثل هزارگي و سرحدي، خود شاخه‌هاي مختلف دارد.
3 آواز نام‌برده شده برگرفته از نام 3 قوم بزرگ هستند و سرحدي آواز مردمان سرحد ايران و افغانستان لحاظ مي‌شود و پركاربردترين آواز موسيقي منطقه است و كساني كه با موسيقي محلي بزرگ شدند، امكان ندارد كه با سرحدي آشنا نباشند؛ در واقع آواز مشترك چهاربيتي‌هاي عاشقانه، فراقي، سوز وگداز منطقه جام به شمار مي‌رود و هيچ آوازي به اندازه سرحدي اين قدر كاربرد بين مردم ندارد. هركس كه با دوتار و به طوركلي با موسيقي جام آشنا باشد به نوعي سرحدي را زمزمه مي‌كند اما آواز سرحدي كه گفتم شكل و شاخه‌هاي مختلف دارد؛ يك بخش اجرايي عمومي دارد كه عموم مردم آن را زمزمه مي‌كنند و اكثرا واگويه‌هاي دلي هست كه ابياتش بيشتر قالب عاشقانه دارند در وصف يار و فراق و موضوعات مختلف مثل كار كه اين يك بخش است و اما يك سري آوازهاي سرحدي ناب داريم كه در واقع آثار فاخر هنري محسوب مي‌شوند يعني قطعات آوازي كه علاوه بر اينكه قدمت تاريخي منطقه را با آن لمس مي‌كنيد از شنيدن آن نيز لذت مي‌بريد و سر تا پا شور و شوق مي‌شويد. اين آوازهاي سرحدي را اساتيد موسيقي محلي به بهترين شكل اجرا مي‌كنند امايكي از اساتيد سرآمد يا بهتر بگويم سرآمدترين اساتيد در اين رابطه بدون شك استاد پورعطايي است؛ بايد بگوييم ايشان متر و قاعده آواز سرحدي است يعني اگر جواني خواسته باشد آواز سرحدي را به‌طور كامل ياد بگيرد و درك كند بهترين كار اين است كه آوازهاي سرحدي آقاي پورعطايي را به عنوان الگو قرار دهد.آرشيوها و كاست‌هاي خانگي و آلبوم‌هاي دوران جواني استاد پورعطايي يك منبع پژوهشي بزرگ براي نوازنده‌ها و خواننده‌هاست و موقعي كه سراغ اين سرحدي‌ها مي‌رويم ويژگي‌هايي در آنها هست كه علاوه بر لذتي كه از آن برده مي‌شود، خود يك كلاس درس است يعني به راحتي اگر كسي مي‌خواهد سرحدي را ياد بگيرد بايد مجموعه آوازهاي سرحدي استاد پورعطايي را كامل گوش بدهد كه دوتار نوازي بخشي از آنها را خود ايشان اجرا مي‌كردند و بخشي را نيز با همراهي گنج بي‌بديل موسيقي محلي استاد عسگريان بوده است.
فرمي كه باعث تفاوت اين آوازها شده، يكي اين است كه تكنيك‌هاي آوازي كاملي را استاد در آن استفاده مي‌كردند، نفس‌گيري‌هاي خيلي خوب، مكث‌هاي بسيار جانانه همچنين تحريرهاي فوق‌العاده‌اي داشتند. علاوه بر آن تاكيدهايي كه استاد پورعطايي در برخي واژه‌ها دارند، باعث مي‌شود كه شما با يك اثر فاخر هنري روبه‌رو شويد كه شنيدن آن فوق‌العاده لذت‌بخش است.
اين آوازهاي سرحدي كه بافت ملودي خاص خودشان را دارند از طرفي قدمت تاريخي و از طرفي به بهترين شكل ممكن توسط استاد پورعطايي اجرا شده‌اند و با رنگ صدايي خاص استاد پورعطايي كه انگار عجين شده با اين آواز سرحدي و از سوي ديگر با انتخاب اشعار نابي كه استاد داشتند همگي باعث مي‌شوند كه مخاطب هيچ موقع از شنيدن اين آواز سرحدي سير نشود و تشنگي مضاعف داشته باشد و من پيشنهاد مي‌كنم اگر علاقه‌مندان دوتار و موسيقي محلي بنا دارند تخصصي‌تر به مقوله آواز وارد شوند و آشنايي بيشتري با آوازهاي جام داشته باشند؛ يك مدت روي آواز سرحدي مكث داشته باشند و باز مدتي از وقت خود را نيز اختصاص بدهند روي آوازهاي سرحدي‌هايي كه توسط استاد پورعطايي اجرا شده است.