چرا روسيه مانع حمله نظامي آذربايجان نشد؟
فرصت‌طلبي روسيه در جنگ قره‌باغ
دوميترو مينزاراري در يادداشتي كه وب‌سايت انديشكده آلماني اقتصاد و سياست (SWP) آن را منتشر كرد؛ نوشت: منطق امنيتي روسيه پيش‌گيري از جنگ‌هايي است كه باعث تغيير وضعيت موجود منطقه شوند. حفظ وضعيت مطلوب كنوني خواسته هژموني امنيتي روسيه است. جنگ قره‌باغ، كنترل ارمنستان بر اين منطقه را كه در دو دهه گذشته تحت كنترل ايروان و در راستاي منافع روسيه بود تضعيف كرد. اين جنگ، توازن منافع در منطقه را تغيير داده و باعث ايجاد مداخلات خارجي توسط تركيه، امريكا و ديگر كشورها شده است؛ بنابراين چه اهدافي ارزش ريسك كرملين را داشته است؟
فشار غيرمستقيم و هرج‌ومرج كنترل‌شده
ليكن هدف نهايي روسيه در پساشوروي، ادغام سياسي كشورهاي استقلال‌يافته در يك اتحاديه بين دولتي است. باوجود تلاش‌هاي انجام‌شده، روسيه هنوز به موفقيتي دست نيافته است. تجربه اخير بلاروس نشان داد احساس تهديد در رهبران اقتدارگرا امكان تحقق اين هدف را براي روسيه فراهم مي‌كند. افزايش ناامني در جوامع يكي ديگر از شرايط مطلوب براي ادغام سياسي بوده است. توانايي مسكو براي فشار بر نيكول پاشينيان، رييس‌جمهور ارمنستان، محدود شده است. گزارش اخير نشان مي‌دهد كرملين پاشينيان را «گماشته سوروس» دانسته و وي را به طرفداري از امريكا متهم مي‌كند. روسيه اطلاعات محرمانه خود درباره ارمنستان را از افرادي كه پاشينيان آنها را از ساختار قدرت كنار گذاشته دريافت مي‌كند. آنها اين نظر را به كرملين القا كرده‌اند كه پاشينيان بايد با يك سياست‌مدار وفادار به روسيه جايگزين شود.
جنگ قره‌باغ و سرزمين‌هايي كه آذربايجان در مناطق پيراموني قره‌باغ به دست آورده است، زمينه مناسبي براي تحقق اهداف روسيه ايجاد كرده است. نخست اينكه، نوك پيكان اين شكست‌ها متوجه نخست‌وزير فعلي ارمنستان خواهد شد. رسانه‌هاي روسيه، پاشينيان را مسوول شكست در اين جنگ معرفي كرده و دليل آن را ناشي از رويكرد تقابلي پاشينيان با روسيه و طرفداري از غرب عنوان مي‌كنند. رسانه‌هاي روسي همچنين ادعاهايي درباره افزايش مخالفت‌هاي داخلي در ارمنستان منتشر كرده‌اند. اين اقدامات نشان از تمايل كرملين براي به قدرت رساندن يك نخست‌وزير وفادار به روسيه در ارمنستان دارد. دوم اينكه، روسيه از طريق احساس ناامني ايجاد شده در ميان مردم ارمنستان به دنبال تبليغ اين ايده است كه ايروان بدون حمايت مسكو نمي‌تواند به حيات سياسي خود ادامه دهد. براي توليد احساس تهديد در ارمنستان، روسيه به آذربايجان اجازه داد تمام مناطق اطراف قره‌باغ را تحت كنترل خود بگيرد. شكست ارمنستان توسط آذربايجان، سطح آسيب‌پذيري ايروان را بيشتر كرده است. روسيه از اين احساس خطر براي ترغيب جمعيت و رهبري ارمنستان براي نزديكي بيشتر به روسيه بهره مي‌برد.
از طرف ديگر، روسيه با عدم استفاده از توانمندي‌هاي خود در جنگ الكترونيك براي ضربه زدن به هواپيماهاي بدون سرنشين آذربايجان در حق الهام علي اف، رييس‌جمهور آذربايجان لطف فراموش نكردني كرد. مسكو به مخاطبان آذري تلقين كرده كه حفظ دستاوردهاي جنگي آنها منوط به روابط خوب با مسكو است تا بدين طريق ميزان وابستگي آذربايجان به خود را افزايش دهد.
دخالت آشكار آنكارا در جنگ قره‌باغ به روسيه فرصت مي‌دهد تا بلندپروازي‌هاي منطقه‌اي تركيه را كاهش دهد يا هزينه‌هاي اين دخالت‌ها را افزايش دهد. ارمنستان و غرب، تركيه را به عنوان يك طرف درگير مي‌دانند و در برابر مشاركت تركيه در مذاكرات صلح و سازوكارهاي صلح پذيرفته‌شده در سطح بين‌المللي مقاومت خواهند كرد. اين موضوع مي‌تواند فرصتي براي روسيه فراهم كند تا بعدها شوراي امنيت سازمان ملل را براي باقي ماندن نيروهاي حافظ صلح خود در سازمان پيمان امنيت جمعي تحت‌فشار قرار دهد. اين‌يك موفقيت تاريخي و استراتژيك براي روسيه است.
فرصت‌طلبي روسيه
روسيه به جنگ قره‌باغ نگاه فرصت‌طلبانه داشته يا در آغاز جرقه‌هاي ابتدايي جنگ نيز سهيم بوده است؟ بسيار بعيد است كه روسيه از اهداف آذربايجان اطلاع نداشته باشد. روسيه ظرفيت گسترده‌اي در جمع‌آوري اطلاعات در قفقاز جنوبي دارد. بدون ترديد روسيه بر تحركات نظامي و مردمي، جابه‌جايي نيروها و آمادگي آذربايجان براي عمليات نظامي نظارت دارد. علاوه بر اين، حمله آذربايجان در روز 27 سپتامبر و يك روز پس از پايان رزمايش استراتژيك قفقاز 2020 انجام شد. ارتش آذربايجان در مراحل مختلف اين رزمايش هم در روسيه و هم در ارمنستان شركت داشت. با توجه به مقياس، شدت و اهداف گسترده عمليات نظامي آذربايجان در قره‌باغ، بعيد به نظر مي‌رسد باكو از قبل با مسكو مشورت نكرده باشد.
هرگونه تلاش براي تغيير وضعيت موجود در فضاي پساشوروي اعتبار روسيه را تضعيف مي‌كند. روسيه به سرعت برهم‌زنندگان وضعيت موجود را تنبيه مي‌كند كه ازجمله آنها مي‌توان به تنبيه گرجستان در سال 2008 و اوكراين در سال 2014 اشاره كرد. روسيه به شكل غيرمنتظره‌اي در برابر حملات باكو به قره‌باغ واكنش آرامي نشان داد. تعجب‌آورتر اينكه، روسيه بارها درخواست ارمنستان براي كمك نظامي را رد كرد. مسكو توانايي خود در متوقف كردن حمله آذري‌ها را بلافاصله پس از سقوط شوشي نشان داد. روسيه تنها در صورتي به تغيير وضعيت موجود رضايت مي‌دهد كه دستاوردهاي پيش‌بيني‌شده‌اش از خطرات و هزينه‌هاي آن بيشتر باشد.
ترجمه: شوراي راهبردي روابط خارجي