توليد برق با استفاده از سوخت‌هاي فسيلي حتي بدون استفاده از مازوت نيز منجر به آلودگي هوا مي‌شود
هر كيلووات ساعت برق حرارتي، نيم كيلو كربن دياكسيد
مقصر پنهان آلودگي هوا
گروه اجتماعي
نه كرونا و نه وزش باد و نه باريدن باران، گرچه دست به دست هم دادند اما زورشان به آلودگي هوا نرسيد. گرچه باران مي‌بارد، اما با پايان باريدن آن، دوباره سر و كله آلودگي هوا پيدا مي‌شود و اميدها همچنان به آسمان مي‌ماند تا بلكه با رسيدن سامانه بارشي جديد، براي چند دقيقه‌اي هواي تهران قابل تنفس شود. آلودگي هواي تهران در روزهايي كه شيوع كرونا از سويي منجر به تعطيلي يا كاهش ساعات فعاليت مشاغل و تردد‌هاي درون‌شهري شده، همچنان شهرهاي صنعتي و پرجمعيت كشور را گرفتار خود كرده است و در اين ميان مقصر آلودگي هوا از دوش خودروهاي فرسوده به سوخت مازوت و از مازوت به كيفيت سوخت خودروها پاسكاري مي‌شود. در حالي كه همچنان آلودگي هوا به گفته صادق ضياييان، مديركل پيش‌بيني و هشدار سريع سازمان هواشناسي طي دو روز دوشنبه و سه‌شنبه، يكم و دوم دي‌ماه يا به عبارتي ديگر، تا ورود سامانه بارشي جديد در روز چهارشنبه ادامه خواهد داشت، همچنان بحث يافتن مقصر اصلي آلودگي هوا داغ است و به روال سال‌هاي گذشته و در سايه قانون هواي پاك كه مسكوت مانده، تنها نهادي كه در تغيير وضعيت آلودگي هوا موثر است، طبيعت است و باد و باران. اين در حالي است كه يكي از عوامل موثر در آلودگي هوا، توليد برق از قبل سوخت‌هاي فسيلي است. سوختن گازوييل يا گاز مايع، در هر صورت منجر به توليد كربن دياكسيد مي‌شود، گرچه استفاده يا عدم استفاده از مازوت مي‌تواند در ميزان توليد دياكسيد گوگرد موثر باشد، اما حتي بر فرض عدم استفاده از مازوت در نيروگاه‌هاي حرارتي توليد برق، تا زماني كه برق با استفاده از نيروهاي پاك توليد نشود، سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي در نيروگاه‌هاي برق كشور مي‌توانند يكي از عوامل اصلي توليد گازهاي گلخانه‌اي باشند. بررسي «اعتماد» نشان مي‌دهد كه در نيمه اول سال جاري، حدود ۵۴ ميليارد دياكسيد كربن به ازاي توليد برق در نيروگاه‌هاي حرارتي منتشر شده است. گر چه اين اعداد تخميني هستند و در صورت اطلاع‌رساني نهادهاي مسوول مي‌توان به اعداد واقعي دست يافت، اما آمار جهاني نيز مي‌گويند كه به ازاي توليد هر كيلووات ساعت برق، نيم كيلو كربن دياكسيد وارد اتمسفر مي‌شود، حجمي كه نمي‌توان از نقش آن در آلودگي هوا چشم پوشيد.
جنجال سر مازوت
طبق آخرين آمار شركت كنترل و كيفيت هواي تهران، گرچه در سال‌هاي گذشته بازگشايي مدارس و دانشگاه‌ها موجب افزايش سفرهاي درون‌شهري و تشديد ترافيك و در پي آن، بالا رفتن غلظت آلاينده‌هاي مرتبط با ترافيك، مثل دياكسيد نيتروژن و ذرات معلق زير ۲.۵ ميكرون مي‌شد، اما امسال به دليل شيوع كرونا، به نظر مي‌رسد يكي از عوامل اصلي موثر در آلودگي هوا در نيمسال دوم سال جاري، «افزايش ميزان مصرف گاز طبيعي و اقدام برخي صنايع و نيروگاه‌هاي بزرگ در جايگزيني سوخت‌هاي سنگين به جاي گاز طبيعي باشد» امري كه به گفته حسين شهيدزاده، مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران در گفت‌وگو با ايرنا، منجر به افزايش دياكسيد گوگرد در برخي روزها به ويژه، در مناطق مجاور اين واحدهاي آلاينده شده است. اينجاست كه انگشت اتهام آلودگي هوا به سوي مازوت نشانه مي‌رود و با شكل‌گيري پديده «مه دود» در روز جمعه در تهران زهرا نژادبهرام، عضو شوراي شهر تهران در آخرين جلسه شوراي شهر تهران نسبت به مصرف گازوييل آلوده يا مازوت در پالايشگاه‌ها تذكر مي‌دهد و مي‌گويد: «چون ظرفيت پالايشگاه‌ها از مازوت پر شده و به واسطه تحريم‌هاي بين‌المللي كسي خريدارشان نيست، مجبور هستيم تن بدهيم به اينكه اين مازوت‌ها را در شهرها بسوزانند.» گفته‌اي كه به سرعت با واكنش محيطزيست روبه‌رو شد، تا جايي كه مسعود تجريشي، معاون محيطزيست سازمان حفاظت از محيطزيست در گفت‌وگو با ايسنا، از گفته‌هاي نژادبهرام انتقاد كرد و از او خواست تا «آلودگي هوا را سياسي نكند.» تجريشي در اين گفت‌وگو با انتقاد از نقش شوراي شهر تهران در رسيدگي به خريد فيلتر دوده از محل اوراق مشاركت و عدم نصب فيلترهاي دوده بر اتوبوس‌هاي شهر، از تدوين گزارش عملكرد دستگاه‌هاي مختلف كشور طي شش ماهه ابتدايي سال جاري در زمينه اجراي قانون هواي پاك و ارسال آن به اسحاق جهانگيري، معاون اول رييس‌جمهوري خبر داد، منتها اشاره نكرد كه طبق اين گزارش، عوامل موثر و نهادهاي مقصر در آلودگي هواي تهران كه و چه هستند. علاوه بر تجريشي، يك روز پس از اعتراض عضو شوراي شهر تهران به وخامت وضعيت آلودگي در تهران، سيد آرش حسيني‌ميلاني، رييس كميته محيطزيست و خدمات شهري شوراي شهر تهران در گفت‌وگو با مهر، با اشاره به اينكه طي هفته گذشته در بسياري از مواقع شاخص آلودگي هواي شهر تهران در مرز ۱۵۰ (ناسالم براي همه گروه‌هاي حساس) قرار داشته، تاكيد كرده است كه وجود پديده «مه‌دود» به مدت سه روز متوالي در تهران با وجود بارندگي‌ها بسيار هشدار‌دهنده است. گرچه ميلاني نيز از احتمال استفاده از گازوييل آلوده يا مازوت در تهران سخن گفته است اما محمد رستگاري، معاون نظارت پايش محيطزيست استان تهران ادعاي اعضاي شوراي شهر تهران را رد كرده و گفته است: «هنوز در تهران نيروگاه‌ها و صنايع مازوت نسوزانده‌اند.» داريوش گل‌عليزاده، معاون مركز ملي هوا و تغيير اقليم نيز به مهر گفته است كه نيروگاه‌هاي تهران در سال جاري به سمت استفاده از سوخت مايع رفته‌اند و مازوت مصرف نكرده‌اند. او در اين گفت‌وگو تاكيد كرده است كه با افزايش ۲۰ درصدي مصرف گاز در بخش خانگي و تجاري در سال جاري، نيروگاه‌ها مجبورند از سوخت جايگزين استفاده كنند كه اين سوخت گازوييل يورو چهار است.
مقصر كيست؟
گرچه همچنان دستگاه‌هاي دولتي در پي يافتن مقصر آلودگي هواي تهران هستند و در اين ميان تاكنون استفاده يا عدم استفاده از مازوت به عنوان بحث اصلي پيش مي‌رود، اما نكته مشترك در ميان صحبت‌هاي هر دو گروه، اشاره به بالا رفتن مصرف گاز خانگي و استفاده از سوخت جايگزين در نيروگاه‌هاي توليد برق است. در واقع با مصرف گاز، براي توليد برق به ناچار از سوخت‌هاي آلاينده‌تر استفاده مي‌شود. نكته پنهان در ميان اين جدال اما يك واقعيت است: توليد برق چه با مازوت و چه با گاز طبيعي در هر صورت آلاينده و خطرناك است. طبق آخرين گفته رضا صمدي، مديركل دفتر مطالعات اقتصادي، اجتماعي و زيست‌محيطي سازمان انرژي‌هاي تجديدپذير، در سال گذشته نيروگاه‌هاي حرارتي ۹۰ درصد برق كشور را از محل سوزاندن گاز طبيعي، گازوييل و مازوت تامين كردند. به گفته وي، در سال گذشته ۶۷ ميليارد مترمكعب گاز طبيعي، ۶ ميليارد ليتر گازوييل و ۳.۵ ميليارد ليتر مازوت در نيروگاه‌هاي كشور مصرف شده است. گرچه صمدي سهم نيروگاه‌هاي توليد برق در آلودگي هواي شهرهاي ايران را «ناچيز» مي‌داند، اما نگاهي به آمار جهاني نشان مي‌دهد كه نيروگاه‌هاي توليد برقي كه بر پايه مصرف سوخت‌هاي فسيلي فعاليت مي‌كنند، نقش عمده‌اي در توليد گازهاي گلخانه‌اي دارند. براي بررسي ميزان اين تاثير و مقدار كربن دياكسيد منتشر شده به ازاي هر مگاوات برق توليد شده در ايران اطلاعاتي براي دسترسي عموم منتشر نشده است، اما نگاهي به جايگاه ايران در آخرين گزارش عملكرد كشورهاي جهان در مبارزه با تغيير اقليم و گرمايش جهاني نشان مي‌دهد كه وابستگي به سوخت‌هاي فسيلي، چه مازوت باشند و چه گاز طبيعي، يكي از عوامل قعرنشيني ايران در ميان ساير كشورهاي جهان است.
طبق آخرين گزارش «شاخص عملكرد تغيير اقليم» در سال ۲۰۲۰، ايران از ميان ۶۱ كشور جهان، با قرار گرفتن در جايگاه ۵۹ پس از ايالات متحده امريكا و عربستان سعودي سومين كشور فهرست است كه در مقابله با گرمايش جهاني بدترين عملكرد را در كارنامه خود به ثبت رسانده است. گزارش جهاني عملكرد محيطزيست يا CCIP با همكاري موسسه مردم‌نهاد آلماني «گرين‌ويچ» و موسسه «نيوكلايمت» از سال ۲۰۰۵ تاكنون عملكرد كشورهاي عضو توافقنامه پاريس را با چهار شاخص انتشار گازهاي گلخانه‌اي، قوانين مرتبط با تغيير آب‌و‌هوا، ميزان مصرف انرژي و ميزان استفاده از انرژي‌هاي تجديدپذير ارزيابي مي‌كنند. هدف اين دو موسسه از انتشار اين گزارش سالانه، ترويج شفافيت در سياست‌هاي جهاني اقليمي، مقايسه اقدامات صورت گرفته در حفاظت از محيطزيست و مقايسه عملكرد و پيشرفت كشورها به صورت مستقل است. گرچه نتايج اين گزارش در سال ۲۰۲۰ نشان مي‌دهد كه هيچ كدام از كشورهاي عضو نتوانسته‌اند عملكرد «خيلي خوبي» در تمام رده‌بندي‌هاي اين شاخص به دست بياورند و به اهداف توافقنامه پاريس نزديك شوند، با وجود اين، اين گزارش نشان مي‌دهد كه انتشار گازهاي گلخانه‌اي در بيش از نيمي از كشورهاي مورد بررسي طي سال گذشته كاهش يافته و سوئد در صدر اين جدول قرار گرفته است. بررسي عملكرد ايران در اين گزارش نشان مي‌دهد كه بهترين موقعيت ايران در ميان چهار شاخص، مربوط به شاخص قوانين مرتبط با تغيير آب و هواست، با رتبه ۴۰ و بدترين عملكرد ايران در ميزان توسعه و استفاده از انرژي‌هاي تجديدپذير است كه در اين شاخص ايران در رتبه آخر قرار مي‌گيرد و ضعيف‌ترين عملكرد را در ميان ۶۱ كشور جهان از خود به جاي گذاشته است. امري كه خود مي‌تواند وضعيت آلودگي هوا و عوامل موثر بر آن را نيز روشن كند، تا زماني كه مصرف سوخت‌هاي فسيلي در كشور بالا و جايگاه ايران در استفاده از منابع تجديدپذير انرژي در قعر جدول باشد، آلودگي هوا همنشين هميشگي ماه‌هاي سرد سال خواهد بود و حتي شيوع كرونا نيز در اين امر موثر نخواهد بود.
توليد برق به ازاي توليد گاز گلخانه‌اي
به گزارش «آژانس حفاظت از محيطزيست ايالات متحده امريكا» و مطابق گزارش سال ۲۰۱۸، بزرگ‌ترين منابع توليد و انتشار گازهاي گلخانه‌اي در ايالات متحده سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي براي توليد برق، گرما و حمل و نقل هستند. اين گزارش نشان مي‌دهد كه ۲۸.۲ درصد از انتشار گازهاي گلخانه‌اي در سال ۲۰۱۸ ناشي از بخش حمل و نقل است. سوختن سوخت‌هاي فسيلي اتومبيل‌ها، كاميون‌ها، كشتي‌ها، قطارها و هواپيماها مهم‌ترين عامل توليد و انتشار گازهاي گلخانه‌اي در امريكا شناخته مي‌شود. سهم توليد برق در انتشار گازهاي گلخانه‌اي كمتر از تردد وسايل حمل و نقل نيست. اين گزارش نشان مي‌دهد كه با اختلاف جزيي، توليد برق در امريكا ۲۶.۹ درصد انتشار گازهاي گلخانه‌اي را موجب مي‌شود، زيرا تقريبا ۶۳ درصد از برق امريكا با سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي، عمدتا زغال‌سنگ و گاز طبيعي تامين مي‌شود. عامل سوم انتشار گازهاي گلخانه‌اي در امريكا به عهده صنعت است كه با سهم ۲۲ درصدي خود، با سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي مورد نياز براي شكل‌گيري برخي واكنش‌هاي شيميايي لازم براي توليد كالا، يكي ديگر از منابع توليد گازهاي گلخانه‌اي است. آژانس حفاظت از محيطزيست ايالات متحده امريكا مي‌نويسد كه گازهاي گلخانه‌اي منتشر شده در حوزه توليد برق ناشي از توليد، انتقال و توزيع برق هستند. در اين بخش، توليد و انتشار دياكسيد كربن بخش عمده گازهاي گلخانه‌اي منتشر شده را شامل مي‌شود، اما در توليد و توزيع برق، مقاديري از متان CH4 و دياكسيد نيتروژن نيز منتشر مي‌شوند. اين گازها در هنگام احتراق سوخت‌هاي فسيلي مثل زغال‌سنگ، نفت و گاز طبيعي براي توليد برق آزاد مي‌شوند. كمتر از يك درصد از انتشار گازهاي گلخانه‌اي را هگزا فلورايد گوگرد تشكيل مي‌دهد كه اين گاز با توجه به نظر «هيات بين دولتي تغييرات آب‌و‌هوايي» قوي‌ترين گاز گلخانه‌اي ارزيابي شده است كه در بازه زماني صد ساله، ۲۲هزار و ۸۰۰ بار بيشتر از كربن دياكسيد توانايي گرم كردن زمين را دارد. طبق گزارش اين آژانس، در سال ۲۰۱۹، صنعت توليد برق در ايالات متحده ۴.۱۳ هزار ميليارد كيلووات بر ساعت برق توليد كرد كه اين توليد منجر به انتشار ۱.۷۲ ميليارد متريك تن دياكسيد كربن شده است. در واقع توليد هر كيلووات ساعت برق در اين سال منجر به انتشار ۰.۹۲ پوند (۰.۴۱۷۳ كيلوگرم) دياكسيد كربن شد. ضعف اطلاع‌رساني عمومي در اين حوزه مانع از داشتن آمار دقيق و موثق در مورد ميزان توليد گازهاي گلخانه‌اي در ايران به ازاي توليد هر مگاوات برق مي‌شود، اما اگر به گفته ابوالفضل آقاسي، مسوول كارگروه محيطزيست موسسه كيمياي سبز استناد كنيم كه در سال ۹۴ به ايسنا گفته بود: «در خوشبينانه‌ترين حالت 430 گرم كربن دياكسيد به ازاي هر كيلووات ساعت برق توليدي منتشر مي‌شود»، در آن صورت، مطابق با آخرين آمار پايگاه اطلاع‌رساني برق حرارتي كشور، مبني بر اينكه «از ابتداي سال ۹۹ تا پايان نيمه مرداد بيش از ۱۴۰ ميليارد كيلووات ساعت انرژي در نيروگاه‌هاي كشور توليد شده كه سهم نيروگاه‌هاي حرارتي از اين رقم حدود ۱۲۷ ميليارد كيلووات ساعت بوده است»، آنگاه در نيمه اول سال جاري، با توليد برق از منابع انرژي فسيلي احتمالا ۵۴ ميليارد و ۶۱۰ ميليون كيلوگرم كربن دياكسيد وارد هواي كشور شده است. اين حجم توليد كربن دياكسيد گرچه تخميني است و مي‌تواند اندكي متفاوت از واقعيت باشد، با وجود اين، بايد توجه داشت كه اين حجم از توليد گازهاي گلخانه‌اي در ايران، فارغ از استفاده يا عدم استفاده از مازوت نمي‌تواند در آلودگي هواي شهرهاي ايران و تغيير اقليمي بي‌تاثير باشد. توليد برق با اتكا با سوخت‌هاي فسيلي نكته پنهان آلودگي هواست، چه مازوت مصرف شود و چه نشود، در بهترين شيوه توليد برق با سوخت‌هاي فسيلي نيز همچنان حجم بسياري از گازهاي گلخانه‌اي وارد اتمسفر مي‌شوند و همچنان آلودگي هوا و گرمايش زمين را به دنبال خواهند داشت.
به گزارش «آژانس حفاظت از محيطزيست ايالات متحده امريكا» و مطابق گزارش سال ۲۰۱۸، بزرگ‌ترين منابع توليد و انتشار گازهاي گلخانه‌اي در ايالات متحده سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي براي توليد برق، گرما و حمل و نقل هستند. اين گزارش نشان مي‌دهد كه ۲۸.۲ درصد از انتشار گازهاي گلخانه‌اي در سال ۲۰۱۸ ناشي از بخش حمل و نقل است. سوختن سوخت‌هاي فسيلي اتومبيل‌ها، كاميون‌ها، كشتي‌ها، قطارها و هواپيماها مهم‌ترين عامل توليد و انتشار گازهاي گلخانه‌اي در امريكا شناخته مي‌شود. سهم توليد برق در انتشار گازهاي گلخانه‌اي كمتر از تردد وسايل حمل و نقل نيست.