عربستان و متحدانش بعد از سه سال و نيم
بدون هيچ دستاوردي دعوا با قطر را تمام كردند
پرسر و صدا و بي‌محتوا
همراه با يادداشت‌هايي از:
قاسم محبعلي، صباح زنگنه و نصرت‌الله تاجيك
شهاب شهسواري
بحران ديپلماتيك خليج فارس با حضور تميم بن حمد آل‌ثاني، امير قطر در نشست سران كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس و دست و روبوسي با محمد بن سلمان، وليعهد سعودي به آشتي تبديل شد؛ آشتي‌اي كه هنوز مشخص نيست چقدر پايدار خواهد ماند و تا چه اندازه طرفين براي استمرار آن جدي هستند. جلسه كوتاه سران كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس در شهر تاريخي العلاي عربستان با هدف نمايش آشتي ميان قطر و عربستان برگزار شد. كويت به عنوان ميانجي اين آشتي در ماه‌هاي گذشته توانسته بود رياض را قانع كند تا ميزباني اين نشست را از بحرين پس بگيرد تا سران كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس در محيطي دوستانه در مورد اختلاف‌هاي‌شان با هم گفت‌وگو كنند. در آستانه برگزاري نشست شوراي همكاري خليج فارس، جمهوري اسلامي ايران از گفت‌وگوها ميان كشورهاي همسايه‌اش استقبال كرده بود. چهاردهم آذر ماه سال جاري در پي بيانيه وزير خارجه كويت درخصوص پيشرفت در گفت‌وگوهاي آشتي ميان قطر و كشورهاي محاصره‌كننده عربي، محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران نوشت ما از تفاهم در خليج فارس كه توسط كويت اعلام شده، استقبال مي‌كنيم. به نوشته ظريف، سياست طولاني‌مدت ايران ديپلماسي، روابط خوب همسايگي و گفت‌وگوي منطقه‌اي است. ما اميدواريم كه آشتي به ثبات و توسعه سياسي و اقتصادي براي همه مردم منطقه ما كمك كند. سه سال و نيم پس از آغاز محاصره ديپلماتيك و اقتصادي قطر 4 كشور عربي محاصره‌كننده از ماه گذشته براي حل اختلاف‌ها و آشتي اعلام آمادگي كردند. تا همين دو روز پيش هنوز در مورد سفر امير قطر به عربستان براي شركت در نشست سران شوراي همكاري خليج فارس در شهر تاريخي العلا ترديد وجود داشت، چه برسد به استقبال گرم محمد بن سلمان، وليعهد سعودي و در آغوش كشيدن او پاي پله‌هاي هواپيما. اما از ماه گذشته مشخص بود كه شرايط تغيير كرده است، سران سعودي كه مي‌گفتند هيچ قصدي براي عقب‌نشيني از شروط‌شان براي دوحه ندارند در چرخشي 180 درجه‌اي تمام شرط‌هاي پيشين را كنار گذاشته و اعلام كرده‌اند كه آماده آشتي و گفت‌وگو با قطر هستند. هيچ يك از مقام‌هاي كشورهاي عربي صحبتي در مورد دستاوردهاي اين دعواي سه سال‌و نيمه جنجالي مطرح نكرده‌اند و همه از بازگشت به حالت عادي به عنوان «يك دستاورد تاريخي» ياد مي‌كنند. با اين حال عدم مشاركت سران امارات، بحرين و مصر در جلسه العلا نشان از نارضايتي آنها از تلاش عربستان براي حل و فصل بحران ديپلماتيك با قطر دارد. به اعتقاد 3 كشور متحد عربستان، محمد بن سلمان با انگيزه‌هاي شخصي، درخواست‌هاي 3 متحدش را ناديده گرفته تا بتواند از طريق آشتي با قطر، توجه امريكايي‌ها را به انعطاف ديپلماتيك خودش جلب كند. وزير امور خارجه كويت عصر دوشنبه اعلام كرده بود كه طرفين بحران توافق كردند، حريم هوايي و مرزهاي زميني و دريايي بين عربستان و قطر از امروز عصر بازگشايي شود. همچنين بر اساس بيانيه پاياني نشست روز سه‌شنبه بر اتحاد عربي و اسلامي و كنار گذاشتن اختلافات از جمله دعاوي حقوقي مطرح شده از سوي كشورهاي عربي عليه قطر تاكيد شد. نواف الاحمد الجابر الصباح، امير كويت در اين نشست تاكيد كرد: ما به همگان اين دستاورد تاريخي در نشست العلا را تبريك مي‌گوييم و براي حمايت از همكاري و فعاليت مشترك ميان كشورهاي شورا تلاش مي‌كنيم. نام‌گذاري بيانيه نشست شوراي همكاري به «توافق همبستگي» نشان‌دهنده تلاش و تمايل ما براي اتحاد و همبستگي ميان امت عربي است.
شروط برآورده نشده
بر اساس آنچه تاكنون از سوي مقام‌هاي 4 كشور عربي محاصره‌كننده اعلام شده است از روز سه‌شنبه محاصره زميني و هوايي قطر پايان مي‌يابد و 4 كشور مصر، امارات، بحرين و عربستان، آسمان خود را براي پروازهاي قطري باز مي‌كنند، علاوه بر اينكه مرز زميني عربستان به عنوان تنها مرز زميني قطر با جهان خارج بازگشايي مي‌شود. به نوشته شبكه خبري الجزيره قطر، موارد متعدد ديگر مورد اختلاف ميان قطر و كشورهاي محاصره‌كننده در نشست‌هاي بعدي مورد گفت‌وگو و مذاكره قرار خواهد گرفت. 4 كشور محاصره‌كننده قطر در بيانيه‌اي كه خرداد ماه سال 1396 منتشر كرده بودند 13 شرط براي دوحه تعيين كرده بودند كه از جمله آنها قطع كامل روابط ديپلماتيك با ايران، تعطيلي پايگاه نظامي تركيه در خاك قطر، قطع حمايت از حزب‌الله لبنان، اخوان‌المسلمين و القاعده، تعطيلي شبكه تلويزيوني الجزيره، قطع حمايت از گروه‌هاي سياسي اپوزيسيون 4 كشور محاصره‌كننده و پرداخت خسارت مالي به كشورهاي محاصره‌كننده بود. قطر در طول سه سالونيم گذشته هيچ يك از اين شروط را عملي نكرده است.
نشست سران، بدون حضور سران
هر چند گفته مي‌شد كه آشتي ميان قطر و 4 كشور محاصره‌كننده عربي مي‌تواند باعث رفع موانع بر سر تشكيل جلسات سران كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس شود اما بار ديگر 6 كشور عضو اين شورا از جمع كردن اكثريت رهبران كشورهاي عضو براي شركت در يك جلسه ناتوان بودند تا عاقبت نشست پر سر و صداي شهر العلا فقط با حضور دو امير برگزار شود. نشست چهل‌ويكم شوراي همكاري خليج فارس قرار بود بعد از 3 نشست ناموفق كه از سوي رهبران كشورهاي مختلف تحريم مي‌شد اما اين بار هم سران كشورهاي حاشيه خليج فارس هر يك به بهانه‌اي از شركت در اين نشست خودداري كردند. بارزترين غايب نشست العلا، سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه كشور ميزبان بود كه بر خلاف جلسه سال گذشته رياض كه رياست جلسه را بر عهده داشت اين بار پسرش را براي شركت در جلسه اعزام كرده بود. علاوه بر ميزبان، عمان، امارات متحده عربي و بحرين هم در سطح پاييني در اين نشست شركت كردند تا تنها سران حاضر در نشست، امير كويت، نواف احمد جابر الصباح و امير قطر، تميم بن حمد آل ثاني باشند. مهمان ويژه اين نشست سامح شكري، وزير خارجه مصر بود كه كشورش در همراهي با عربستان سعودي، امارات و بحرين از محاصره‌كنندگان قطر بود و روز گذشته با امضا پاي بيانيه پاياني نشست العلا، پايان محاصره زميني و هوايي اين كشور را اعلام كرد.
پادشاه بحرين كه قرار بود كشورش به عنوان رييس دوره‌اي شوراي همكاري خليج فارس ميزباني اين جلسه را بر عهده داشته باشد، بعد از فشار عربستان و كويت براي برگزاري جلسه در خاك عربستان با هدف آشتي با قطر از حضور در اين نشست خودداري كرد و پسرش سلمان بن حمد آل خليفه را به عنوان رييس جلسه به عربستان اعزام كرد. از امارات هم خليفه بن زايد آل نهيان سال‌هاست كه به دليل ناتواني جسمي در هيچ نشست رسمي شركت نمي‌كند و محمد بن زايد برادر ناتني و حاكم بالفعل امارات هم از شركت در اين جلسه خودداري كرده بود تا محمد بن راشد آل مكتوم، معاون رييس امارات نماينده اين كشور باشد. سلطان عمان، هيثم بن طارق هم بدون ذكر هيچ دليلي از شركت در اين نشست خودداري كرده بود و فهد بن محمود آل سعيد، معاون نخست‌وزير كشور را براي شركت در اين جلسه به عربستان اعزام كرد.
استمرار لفاظي‌هاي ضد ايراني
اظهارات مداخله‌جويانه و ضدايراني بخشي جدايي‌ناپذير از دستوركار شوراي همكاري خليج فارس است كه از بدو تاسيس اين سازمان منطقه‌اي به صورت پيوسته با شدت و ضعف ادامه داشته است. سران كشورهاي عضو اين شورا همواره در پايان جلسات خود با انتشار بيانيه‌اي خصمانه از ادعاهاي ارضي امارات متحده عربي عليه ايران حمايت مي‌كنند و به لفاظي‌هاي واهي در مورد خطر و تهديد ايران براي صلح و امنيت منطقه مي‌پردازند. نشست روز سه‌شنبه العلا هم از اين قاعده مستثنا نبود. وليعهد سعودي كه بعد از اظهارات كوتاه وليعهد بحرين به عنوان رييس جلسه صحبت كرد در سخنانش ادعا كرد:«برنامه هسته‌اي ايران صلح و امنيت منطقه و جهان را تهديد مي‌كند.» او گفت:«از جامعه بين‌الملل مي‌خواهيم برنامه موشك‌هاي بالستيك كه صلح منطقه را تهديد مي‌كند، متوقف كند. امروزه نياز ويژه‌اي به همكاري و اتحاد براي مقابل با چالش‌هايي كه ما را فرا گرفته است، وجود دارد به ويژه تهديدهاي موشكي و برنامه هسته‌اي ايران و نقشه‌هايش براي خراب‌كاري و تخريب در منطقه.»
عوامل آشتي
كشورهايي كه 13 خواسته در مورد تعطيلي رسانه‌ها، قطع روابط خارجي و اخراج شخصيت‌هاي مذهبي از خاك قطر اعلام كرده بودند بدون دستيابي به هيچ يك از اين خواسته‌ها بعد از سه سالونيم از اقدام خود عقب‌نشيني كردند. رسانه‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي، عوامل مختلفي را در عقب‌نشيني 4 كشور عربستان سعودي، امارات متحده عربي، مصر و بحرين از شروط‌شان براي قطر عنوان كرده‌اند. گروهي از رسانه‌ها، سفرها و رايزني‌هاي جارد كوشنر، داماد رييس‌جمهور امريكا را عامل اين آشتي توصيف كرده‌اند. تلاش‌هاي حكومت كويت چه در دوره امير فقيد و چه در دوره امير نواف احمد جابر الصباح، امير كنوني ديگر عامل كوتاه آمدن سعودي و متحدانش از خواسته‌هاي خود عنوان شده است. گروهي ديگر از رسانه‌ها و تحليل‌گران اما نگراني رياض از سياست‌هاي دولت آينده امريكا را عامل اين انعطاف و به عنوان پيامي براي همكاري با دولت بعدي توصيف كرده‌اند. برخي ديگر نيز نفع شخصي محمد بن سلمان، وليعهد سعودي براي گرفتن امتياز در واپسين روزهاي دولت ترامپ را اصلي‌ترين عامل اين عقب‌نشيني عامل اصلي آشتي كشورهاي عربي جنوب خليج فارس معرفي مي‌كنند.
در آستانه برگزاري چهل‌ويكمين نشست سران كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس در رياض، وزير خارجه كويت اعلام كرد كه عربستان و قطر براي بازگشايي مرزهاي هوايي و زميني چهار كشور محاصره‌كننده عربي بر روي قطر به توافقي دست يافته‌اند. همزمان مقام‌هاي امريكايي به رسانه‌هاي اين كشور گفته‌اند كه توافق نهايي آشتي ميان قطر و چهاركشور محاصره‌كننده عربي، به زودي با حضور جارد كوشنر، داماد رييس‌جمهور امريكا به امضا خواهد رسيد. محمد بن سلمان، وليعهد سعودي، عصر سه‌شنبه اعلام كرد كه سران حاضر در اجلاس نشست شهر العلا، قرار است يك توافقنامه مشترك براي «اتحاد و همكاري عربي» امضا كنند.
اقدام پيشدستانه براي انعطاف در برابر بايدن
رويترز در گزارشي به نقل از ديپلمات‌هاي بدون نام امريكايي مي‌نويسد كه دولت عربستان سعودي، با هدف نشان دادن آمادگي خود براي گفت‌وگو و انعطاف به دولت آينده امريكا، ديگر كشورهاي عربي متحدش را نيز براي آشتي با قطر تحت فشار گذاشته است. عمادالدين بديع، پژوهشگر ارشد غيرمقيم شوراي آتلانتيك در اين باره به رويترز مي‌گويد: «به‌رغم تمام گزارش‌ها و هياهويي كه در مورد آشتي در خليج [فارس] مي‌شود، اگر به جاي آنكه يك تعهد قوي براي حل اختلاف وجود داشته‌باشد، هدف آن فقط اقدام پيشگيرانه براي مقابله با فشارهاي دولت بايدن باشد، هيچ ارزشي ندارد. در چنين شرايطي بعيد مي‌دانم كه آشتي در خليج فارس هيچ اثري فرامنطقه‌اي در پويايي‌هاي ژئوپوليتيك فراتر از منطقه خليج فارس داشته‌باشد.»
بن سلمان به دنبال مصونيت قضايي
كرستن فونتنروز، پژوهشگر مسائل خاورميانه در شوراي آتلانتيك، تلاش محمد بن سلمان براي آشتي با قطر را ناشي از وحشت او از پيگيري‌هاي قضايي در ايالات متحده امريكا مي‌داند. او در گزارشي براي پايگاه خبري شوراي آتلانتيك مي‌نويسد: «وليعهد سعودي، محمد بن سلمان، به‌شدت نگران پرونده قضايي است كه توسط سعد الجبري، منتقد سعودي تابستان امسال در يك دادگاه فدرال امريكا عليه او تشكيل شده است. جبري، محمدبن‌سلمان را متهم كرده است كه يك گروه آدم‌كش را سال 2018 براي ترور او در كانادا اعزام كرده است. در حال حاضر مبناي دفاع حقوقي وكلاي او در اين دادگاه اين است كه محمد بن سلمان به عنوان رهبر سياسي يك كشور خارجي از مصونيت برخوردار است. تنها مشكلي كه وجود دارد اين است كه او هنوز رهبر كشورش نيست. تصميم در مورد مصونيت فردي كه به صورت بالفعل رهبري سياسي يك كشور را بر عهده دارد، در اختيار وزارت خارجه امريكا است. در حال حاضر وزير خارجه كنوني، مايك پمپئو، اين اختيار را دارد كه در برابر برخي امتيازهاي سياسي براي محمد بن سلمان، مصونيت صادر كند. چند هفته ديگر دولت بايدن زمام امور را در اختيار بگيرد و توني بلينكين وزير خارجه شود، ديگر چندان بختي براي اعطاي مصونيت سياسي وجود ندارد.»
پژوهشگر شوراي آتلانتيك در ادامه مي‌نويسد: «امتيازي كه دولت ترامپ به دنبال آن بود، عادي‌سازي روابط رياض با اسراييل بود، اما وليعهد، مادامي كه پدرش ملك سلمان بر تخت سلطنت است، توانايي اين كار را ندارد. در نتيجه وليعهد نمي‌تواند چنين امتيازي را به ازاي دريافت مصونيت سياسي به امريكايي‌ها پيشنهاد دهد، اما موضوع شكاف در خليج فارس، تحت اختيار وليعهد است. محمد بن سلمان آنقدر اختيار دارد كه عربستان سعودي را از اين دعوا خارج كند. در نتيجه به نظر مي‌رسد كه به ازاي گرفتن مصونيت سياسي در امريكا، پايان دعوا با قطر، امتيازي است كه محمد بن سلمان به واشنگتن پيشنهاد داده است.»
اصل دعوا حل نشده مانده است
تام واريك، پژوهشگر ديگر شوراي آتلانتيك، معتقد است كه اساس دعوا در شوراي همكاري خليج فارس، بر مبناي اختلاف نظر در مورد اخوان‌المسلمين بود و اين دعوا همچنان حل نشده مانده است. به گفته اين كارشناس مسائل خاورميانه، حتي در واشنگتن هم در مورد اهميت مبارزه با اخوان‌المسلمين در طول سال‌هاي دولت ترامپ اختلاف نظر وجود داشت. در حالي كه وزارت خارجه ركس تيلرسون، خواهان فشار به دولت‌هاي منطقه براي تغيير رويكرد نسبت به اخوان‌المسلمين بود، ترامپ و اطرافيانش فقط و فقط به اتحاد عليه ايران فكر مي‌كردند و هر گونه تلاشي را براي مقابله با اخوان‌المسلمين، سركوب مي‌كرد. اين مساله از عمده‌ترين ميراث سياست‌هاي سال 2017 دولت ترامپ در خاورميانه است كه نتوانست مسيري براي رسيدن به اهدافش در خاورميانه پيدا كند. در طول چند هفته آينده واپسين معماران اين سياست هم از كاخ سفيد خارج مي‌شوند و آثار ناچيزي از آن شكاف عظيم خاورميانه‌اي در واشنگتن باقي خواهد ماند كه بر زندگي ميليون‌ها نفر اثر گذاشت.»