اگرچه اضلاع توليد يك فيلم را كليه عواملي (از نويسنده و كارگردان گرفته تا دستيار تداركات و مدير توليد و...) مي‌سازند كه با دركنار هم قرار گرفتن تك به تك آنها شكل و شمايل فيلم ترسيم مي‌شود، اما آنچه در وهله اول بر ضرورت ساخت فيلم تاكيد دارد و اساسا مسبب توليد يك فيلم (با هر كيفيتي) مي‌شود، دفتر فيلمسازي، مجموعه يا موسسه‌اي است كه اين عوامل را گردهم قرار مي‌دهد؛ به ديگر سخن هسته اصلي در ساخت فيلم كمپاني يا شركت فيلمسازي است كه بودجه ساخت آن را تامين مي‌كند و منابع و نيروي انساني لازم را براي اين امر فراهم مي‌سازد.
در ايران اما اين مقوله پيشينه‌اي كمتر از صد سال دارد؛ مي‌توانيم بگوييم از بدو راه‌اندازي سينما در ايران كمپاني به معناي گستردگي معناي توليد، شكل نگرفت، قبل از انقلاب توليد فيلم يا از طريق استوديوهاي فيلمسازي بود يا مقادير مفصلي دفتر فيلمسازي راه‌اندازي شده بودند كه ساخت فيلم را بر‌عهده مي‌گرفتند. مشخصا تا سال ۱۳۰۹ كه هيچ فيلم ايراني ساخته نشد و همان اندك سينماهاي تاسيس‌شده تا آن زمان به نمايش فيلم‌هاي غربي و خارجي كه در مواردي زيرنويس فارسي داشتند، مي‌پرداختند. نخستين فيلم بلند سينمايي ايران به نام «آبي و رابي» در سال ۱۳۰۹ توسط اوانس اوگانيانس ساخته شد كه تهيه‌كننده اين فيلم ساكورا ليدزه بود. از آنجايي كه اوگانيانس مدرسه‌اي براي تربيت آرتيست در ايران تاسيس كرده بود به نظر مي‌رسد براي ساخت اولين فيلمش از شاگردان مدرسه خود استفاده كرده باشد.
بنيانگذار استوديوي فيلمسازي در ايران
چه كسي بود؟
از سال‌هاي بعد از ۱۳۲۲ بود كه به دليل تاسيس چند شركت سينمايي توسط تعدادي سرمايه‌گذار و همچنين عمومي‌تر شدن سينما در بين مردم، فعاليت سينمايي گسترش بيشتري پيدا كرد. دكتر اسماعيل كوشان ملقب به پدر سينماي ايران، بنيانگذار نخستين استوديوي فيلمسازي در ايران بود. او قبل از آنكه وارد كار سينما شود دكتراي خود را در برلين در رشته اقتصاد دريافت كرده بود و در جريان جنگ جهاني دوم در آلمان به حرفه خبرنگاري مبادرت مي‌ورزيد. كوشان اواخر سال 1324 وقتي به ايران بازگشت با همكاري طاهر ضيايي، اصلان افشار، اسفنديار يگانگي، عباس باسقي، امير سليماني، مهندس انصاري، فرود و عبدالحسين شيخ «شركت سهامي ميترا فيلم» را رسما تاسيس مي‌كند و با همسرش ديانا به قاهره مي‌روند و پس از بازديد از «قاهره فيلم» وسايل فيلمبرداري كه مي‌خواستند خريداري كردند. از آنجايي كه فعاليت دكتر كوشان قبل از راه‌اندازي شركت فيلمسازي «ميترا فيلم» متمركز بر دوبله فيلم در تركيه بوده «ميترا فيلم» در ابتداي راه‌اندازي بيشتر به دوبله فيلم‌هاي خارجي مي‌پرداخت ولي رفته رفته كوشان و شركايش درصدد ساخت فيلم هم برآمدند. فيلم «توفان زندگي» علي دريابيگي سال 1327 اولين محصول اين شركت فيلمسازي است.
پارس فيلم و بزرگ‌ترين استوديوي ايران
عباس بهارلو در شماره 485 مجله فيلم به نكات جالبي درباره گيشه فيلم «توفان زندگي» اشاره مي‌كند. او نقل مي‌كند كه وقتي فيلم «توفان زندگي» با اقبال مخاطبان همراه نشد اين موضوع شكست سهمگيني براي كوشان به شمار مي‌رفت، از اين روي همه شركاي كوشان تاب چنين مغلوب‌شدني را در برابر مخاطب نياوردند و راي به انحلال «ميترا فيلم» دادند. بعد از انحلال «ميترا فيلم» كوشان بلافاصله استوديوي جديدي به نام «پارس فيلم» راه‌اندازي مي‌كند، «زنداني امير»، «شرمسار» به كارگرداني خود كوشان و «واريته بهاري» به كارگرداني پرويز خطيبي توليدات اين استوديو به شمار مي‌روند. تا اينكه «پارس‌فيلم» هم از بدشانسي طعمه حريق قرار مي‌گيرد و در آتش‌سوزي مهيبي مي‌سوزد. بعد از اين حادثه سهمگين بود كه سهامداران اين استوديو تصميم مي‌گيرند بزرگ‌ترين استوديوي ايران را بنا كنند.
شكل‌گيري صنعت سينماي ايران
در همين راستا كوشان زميني به مساحت دو هزار متر مربع در كيلومتر چهارده جاده كرج مي‌خرد و در سال 1335 استوديويي شامل دو سالن بزرگ يكي پلاتو فيلمبرداري و يكي هم لابراتور، دو سالن دوبله و نمايش فيلم، اتاق‌هاي متعدد براي كارگردان‌ها، بازيگران و نويسندگان بود را راه‌اندازي مي‌كند. در «پارس فيلم» در فاصله سال‌هاي 1330 تا 1350 بيش از نود فيلم توليد شد اگرچه توليدات فيلمسازي دكتر كوشان و پارس فيلم از سطح ميانه‌اي برخوردار بود و منتقدان انتقادات زيادي به ساخته‌هاي او داشتند اما نمي‌توان تلاش‌هاي اين فيلمساز را در صنعتي كردن سينماي ايران ناديده گرفت. در سال 1344 بود كه سينماي ايران با عنوان اتحاديه صنايع فيلم ملي ايران به عضويت اتاق بازرگاني درآمد. در ارديبهشت 1345 كوشان به رياست اين اتحاديه انتخاب شد كه جلسه‌هايش در دفتر «پارس فيلم» برگزار مي‌شد.
راه‌اندازي استوديو عصر طلايي
بعد از استوديو «پارس فيلم» قديمي‌ترين، مجهزترين، پايدارترين و از فعال‌ترين استوديوهاي فيلمسازي استوديو عصر طلايي بود كه سال 1330 تاسيس شد و تا دهه 50 توليدات پرشماري داشت (مجله فيلم شماره 536) عزيز‌الله كردواني كه هشت سال در انگلستان تحصيل كرده بود به ايران بازگشت و اين استوديو را تاسيس كرد و بنيانگذار اين استوديو به شمار مي‌رود. امين اميني هم مدير مسوول و مدير توليد اين استوديو بود، اگرچه شمار زيادي از فيلم‌هاي اين استوديو توسط اميني ساخته شد اما از فيلم‌هاي «مشهدي عباد»، به كارگرداني صمد صباحي، «دختر چوپان» ساخته غلام‌علي معز ديوان، «مادر فداكار» به كارگرداني ابراهيم باقري، «مردان خلج» به كارگرداني احمد نجيب‌زاده و «علي كنكوري» مسعود اسداللهي برخي از توليدات اين استوديو را مي‌توان نام برد.
ميثاقيه و گوزن‌ها
از ديگر استوديوهاي موفق همان سال‌ها استوديو ميثاقيه است كه مهدي ميثاقيه آن را در سال ۱۳۳۸ خورشيدي تاسيس كرد كه فيلمبرداري و امور فني بسياري از فيلم‌هاي دهه‌هاي ۴۰ و ۵۰ سينماي ايران در اين استوديو انجام شده است. «فرياد نيمه‌شب» به كارگرداني و نويسندگي ساموئل خاچيكيان و تهيه‌كنندگي مهدي ميثاقيه محصول سال ۱۳۴۰ است كه اولين محصول استوديو ميثاقيه به شمار مي‌رود؛ همچنين فيلم «ماهي‌ها در خاك مي‌ميرند» به كارگرداني و نويسندگي امير مجاهد و محمد دلجو، «گوزن‌ها» به كارگرداني مسعود كيميايي و صادق كرده از فيلم‌هاي محصول اين استوديو مي‌توان نام برد.
فرخ غفاري، ابراهيم گلستان و علي عباسي
ابراهيم گلستان از كارگردانان و داستان‌نويسان شهير هم سال ۱۳۳۶، استوديوي سينمايي را با نام «استوديو گلستان» تاسيس مي‌كند و تعدادي فيلم مستند و دو فيلم داستاني با نام‌هاي خشت و آينه (۱۳۴۴) و اسرار گنج دره جني (۱۳۵۰) را در اين استوديو كارگرداني مي‌كند. او در مقام تهيه‌كنندگي فيلم «خانه سياه است» به كارگرداني فروغ فرخ‌زاد نيز بود. همچنين استوديو فيلمسازي ايران‌نما متعلق به فرخ غفاري بود. غفاري فعاليت در سينماي حرفه‌اي را از سال 1337 با فيلم «جنوب شهر» به عنوان كارگردان و تهيه‌كننده آغاز كرد. در همين سال استوديو فيلمسازي ايران‌نما را تاسيس كرد. از ديگر فيلم‌هاي غفاري مي‌توانيم به «عروس كدومه» 1338، شب قوزي 1343 و زنبورك 1354 اشاره كنيم.
همچنين استوديو سازمان سينمايي پيام به مديريت علي عباسي هم صاحب فيلم‌هاي مهم و ماندگاري در دهه چهل و پنجاه براي سينماي ايران است. فيلم‌هايي چون «سوته‌دلان» به كارگرداني علي حاتمي و «رضاموتوري» ساخته مسعود كيميايي از توليدات دفتر علي عباسي به شمار مي‌روند.
از ديگر استوديو‌ها و دفاتر فيلمسازي قبل از انقلاب كه در مقوله فيلمسازي فعاليت داشتند مي‌توان به ايران‌فيلم، آژير فيلم، كاراوان فيلم، مولن‌روژ، مهرگان فيلم، بديع، نقش جهان، اطلس فيلم، آربي، تخت‌جمشيد، اسكار فيلم، پانوراما، سازمان سينمايي چهل‌ستون، پارسا فيلم، پوريا فيلم، سي‌يرا فيلم (مهدي مصيري)، تينا فيلم، سازمان سينمايي ژورك، سازمان سينمايي مشعل، شركت سينما تئاتر ركس (برادران رشيديان)، شركت سينمايي چهار نام، فردوسي فيلم، سازمان سينمايي پاناسيت، فرودين فيلم، فيلمكو فيلمز، گروه سينماهاي متحد تهران، مهتاب فيلم، هاملت فيلم، يزد فيلم، حسام فيلم (رحيم حساميان)، ديانا فيلم (ساناسار خاچاطوريان) آريانا فيلم، پارسا فيلم، تل فيلم، سازمان سينمايي تصاوير و سازمان سينمايي شهر فرنگ اشاره كرد كه از كارآمدترين استوديوهاي دو دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ بودند. برخي منابع ذكر كرده‌اند تل فيلم (وابسته به تلويزيون ملي ايران) در آن مقطع تنها مركز دولتي بود كه گاهي در ساختن فيلم‌ها مشاركت مي‌كرد.
تقوايي، بيضايي، كيارستمي و كانون
در سال‌هاي پس از انقلاب طي سال‌هاي ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ به دليل نبودن ضوابط تدوين شده فيلمسازي، سينماي ايران تقريبا در وضعيتي نابسامان به سر مي‌برد. از آغاز دهه شصت به بعد بخش دولتي حضور فعال‌تري در توليد و سرمايه‌گذاري فيلم‌ها به عهده گرفت و به همين منظور بنياد سينمايي فارابي، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان و در سال‌هاي بعدتر حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي (سازمان توسعه سينمايي سوره)، مركز گسترش سينماي تجربي، سيما فيلم فعال‌ترين حضور را در توليد فيلم داشتند.
البته در اين ميان امور سينمايي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در سال ۱۳۴۸ تاسيس شد و در توليد فيلم‌هاي كوتاه، نيمه‌بلند، بلند و پويانمايي (انيميشن) فعاليت خوبي داشت اما در دهه شصت فعاليت آن گسترش بيشتري پيدا كرد.
شمار زيادي از فيلم‌هاي ماندگار سينما در دهه شصت محصول كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان است. فيلم كوتاه تحسين شده «رهايي» ناصر تقوايي كه برنده جايزه نخست جشنواره فيلم ونيز و جشنواره فيلم سانفرانسيسكو محصول كانون بود. همچنين عباس كيارستمي كارگردان شناخته‌شده فيلم‌هاي اوليه خودش را با اين مركز ساخت، او سال 1349 فيلم كوتاه تحسين برانگيز «نان و كوچه» را ساخت. ۱۳۵۱ فيلم «زنگ تفريح» و ۱۳۵۳ با ساختن فيلم «مسافر» به خوبي درخشيد يا از فيلم‌هايي كه بهرام بيضايي در كانون ساخت مي‌توان عمو سيبيلو فيلم كوتاه، «سفر»، «رگبار»، «غريبه و مه» و «كلاغ» را نام برد. امير نادري هم با فيلم «ساز دهني» در سال ۱۳۵۲ بر ارزش كارهاي كانون افزود. كانون اگرچه از دوران شكوفايي و طلايي خود فاصله بسيار گرفته اما در سال‌هاي اخير مسوولان آن تلاش زيادي مي‌كنند تا اين مركز فيلمسازي به دوران منزلت خود بازگردد.
راه‌اندازي بنياد سينمايي فارابي
اما بنياد سينمايي فارابي با بيش از چهار دهه قدمت، يكي از مهم‌ترين كمپاني‌هاي توليد فيلم بعد از انقلاب به شمار مي‌رود كه در خرداد ۱۳۶۲ تاسيس مي‌شود.
در سال 62 به دستور فخرالدين انوار معاون وقت سينمايي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، گروهي متشكل از: سيدمحمد بهشتي، محمدمهدي دادگو، محمد آقاجاني و مهدي مسعودشاهي مسوول رسيدگي امور مربوط به سينما و راه‌اندازي دوباره اين هنر در كشور شدند. با توجه به اينكه در سال ۱۳۵۶ باشگاه فارابي هم با هدف گسترش فرهنگ سينمايي از طريق كلوب‌هاي نمايش فيلم تاسيس شده بود و اساسنامه مدوني نيز داشت اين باشگاه براي حل معضلات سينما با تغيير نام به بنياد و پس از انجام مراحل قانوني، راه‌اندازي شد. سيدمحمد بهشتي مديرعامل شد، محمدمهدي دادگو مدير توليد و مسوول اجرايي و محمد آقاجاني نيز به عنوان قائم‌‌مقام مديرعامل بنياد سينمايي فارابي انتخاب و در عمارت قوام‌السلطنه مستقر شدند. همچنين استوديو ميثاقيه با مديريت مهدي ميثاقيه كه در سال ۱۳۳۸ تاسيس شده بود و فيلمبرداري و امور فني بسياري از فيلم‌هاي دهه‌هاي ۴۰ و ۵۰ سينماي ايران در اين استوديو انجام مي‌شد. در سال ۱۳۷۰ و در دوره مديريت مهندس بهشتي با تملك اين استوديو توسط بنياد سينمايي فارابي، بخش‌هاي توليد و پشتيباني فني سينما در آن مستقر شد. بنياد سينمايي فارابي در دوران انتقال سينماي ايران از دوره فيلمفارسي‌سازي به دوره سينمايي با شرايط بعد از انقلاب كار خود را آغاز كرد و نقش مهمي در شكل‌دهي و شكل‌گيري سينماي ايران ايفا كرد. عمده انتقاداتي كه به مديريت فارابي در دهه شصت مي‌شود كارگردان محوري به جاي توجه به تهيه‌كننده بود و همچنين ميدان دادن به فيلم‌هاي گلخانه‌اي جشنواره‌اي. از فيلم‌هاي شاخصي كه در زمان بهشتي توليد و مالكيت‌شان متعلق به فارابي است، مي‌توان به روز واقعه (شهرام اسدي)، كلوزآپ (عباس كيارستمي)، شيرسنگي (مسعود جعفري جوزاني)، نياز (عليرضا داودنژاد)، ماهي (كامبوزيا پرتوي)، شهرموش‌ها (محمدعلي طالبي و مرضيه برومند) اشاره كرد. در دوره محمدمهدي عسگرپور كه حمايت از توليد فيلم‌ها بيشتر شكل خريد حقوق داشته است، فيلم‌هاي روز كارنامه (مسعود كرامتي)، آوازهاي سرزمين مادري‌ام (بهمن قبادي) و گاگومان (محمد رسول اف) در زمان مديريت او ساخته شدند. همچنين در زمان مديريت عليرضا تابش به آثاري چون ويلايي‌ها (منير قيدي)، دختر (رضا ميركريمي)، نفس (نرگس آبيار)، ماجراي نيمروز (محمدحسين مهدويان)، رد خون (محمدحسين مهدويان)، تختي (بهرام توكلي)، فيلم‌هاي رستاخيز (احمدرضا درويش)، چ (حاتمي‌كيا) مي‌توان اشاره كرد.
حوزه هنري و جمعي از فيلمسازان تراز اول
حوزه هنري هم در دهه ۶۰ يكي از مهم‌ترين مراكز فرهنگي و هنري بود كه پس از انقلاب حامي بسياري از جواناني بود كه قرار بود دلمشغولي‌هاي شان را در قالب فيلم، شعر، قصه و هنرهاي تجسمي ثبت كنند. اگرچه گرايشات فكري بسياري از فيلمسازها در حال حاضر با اين مركز فرق دارد اما فراموش نكنيم حوزه هنري در روزگاري فعاليت جمعي از مهم‌ترين فيلمسازهاي سينماي ايران را پوشش مي‌داد. از محمدرضا هنرمند گرفته كه 5 فيلم «گوركن»، «زنگ‌ها»، «ردپايي بر شن»، «ديدار» و «مرد عوضي» را در حوزه هنري توليد كرد تا كمال تبريزي با فيلم «شيدا»، محسن مخملباف «توبه نصوح»، «باي‌سيكل ران»، «بايكوت»، مجيد مجيدي«بيد مجنون»،«بدوك» سيدرضا ميركريمي «خيلي دور خيلي نزديك»، «به همين سادگي»، «يه حبه قند»، ابراهيم حاتمي‌كيا، «مهاجر»، «وصل نيكان»؛ بهروز افخمي «شوكران»؛ رسول صدرعاملي «دختري با كفش‌هاي كتاني»، فريدون جيراني «آب و آتش»، كيومرث پوراحمد «به خاطر هانيه»، «خواهران غريب» و...
اوج و محصولات بيگ پروداكشن
از ابتداي دهه 90 سازمان هنري رسانه‌اي اوج كه سرمايه و اعتبار فيلم‌هايش مستقيم از يك نهاد انقلابي تامين مي‌شود هم فعاليت سينمايي خود را آغاز مي‌كند. اولين فيلمي كه سرمايه‌گذاري آن را اين مركز متقبل مي‌شود فيلم انسيه شاه‌حسيني به نام «زيباتر از زندگي» است، اما نام اين كمپاني فيلمسازي بيشتر به واسطه فيلم ايستاده در غبار به كارگرداني محمدحسين مهدويان و باديگارد ساخته ابراهيم حاتمي‌كيا شناسانده شد و در سال‌هاي گذشته فعاليت زيادي در ساخت فيلم داشت. اما آنچه در توليدات اوج نمود بيشتري پيدا مي‌كند ساخت فيلم‌هايي با خاصيت بيگ پروداكشن است.
فعاليت بخش خصوصي
همچنين در بخش خصوصي هدايت فيلم (برادران‌شايسته)، پويا فيلم (محمدحسين فرح‌بخش)، بشرا فيلم (سيدجمال ساداتيان)، پخشيران (هارون يشايايي)، رسانه فيلمسازان مولود (حبيب اسماعيلي)، رسانه نيكان فيلم (بيژن امكانيان)، كارگاه آزاد فيلم (مسعود كيميايي)، بامداد فيلم (منيژه‌حكمت) فعاليت گسترده و بادوام‌تري نسبت به ساير همكاران در توليد فيلم دارند. در ميان اين شركت‌هاي فيلمسازي موسسه بينالمللي فيلميران با هدف تكثير و توزيع فيلم در اواخر سال 1383 با ادغام سه شركت فيلمسازان به مديرعاملي سيدغلامرضا موسوي، ميلاد فيلم به مديرعاملي رسول صدرعاملي، آفتاب‌نگاران به مديرعاملي محمدرضا تختكشيان به رياست عليرضا سرتيپي تهيه‌كننده فيلم تشكيل شده است كه اين موسسه اگرچه به توليد پاره‌اي از فيلم‌ها كمك مي‌كند اما در اساسنامه اين موسسه تمركز بر پخش فيلم‌هاست.
دكتر اسماعيل كوشان ملقب به پدر سينماي ايران، بنيانگذار نخستين استوديوي فيلمسازي در ايران بود. او قبل از آنكه وارد كار سينما شود دكتراي خود را در برلين در رشته اقتصاد دريافت كرده بود و در جريان جنگ جهاني دوم در آلمان به حرفه خبرنگاري مبادرت مي‌ورزيد. كوشان اواخر سال 1324 وقتي به ايران بازگشت با همكاري طاهر ضيايي، اصلان افشار، اسفنديار يگانگي، عباس باسقي، امير سليماني، مهندس انصاري، فرود و عبدالحسين شيخ «شركت سهامي ميترا فيلم» را رسما تاسيس مي‌كند.
ابراهيم گلستان از كارگردانان و داستان‌نويسان شهير هم سال ۱۳۳۶، استوديوي سينمايي را با نام «استوديو گلستان» تاسيس مي‌كند و تعدادي فيلم مستند و دو فيلم داستاني با نام‌هاي خشت و آينه (۱۳۴۴) و اسرار گنج دره جني (۱۳۵۰) را در اين استوديو كارگرداني مي‌كند و در مقام تهيه‌كننده هم فيلم «خانه سياه است» به كارگرداني فروغ فرخ‌زاد را مي‌سازد.