گزارش «اعتماد» از تحولات برجامي 24 ساعت گذشته
تهران بازي دوگانه را بي‌پاسخ نخواهد گذاشت
سارا معصومي
جمهوري اسلامي ايران پيشنهاد جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا براي ديدار غيررسمي با حضور بازماندگان در توافق هسته‌اي به علاوه ايالات متحده را به عنوان مهمان نپذيرفت.
اول اسفند ماه بود كه «ند پرايس»، سخنگوي وزارت خارجه امريكا با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد دعوت مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا براي حضور در جلسه گروه 1+5 و ايران را خواهد پذيرفت. سخنگوي وزارت خارجه امريكا با بيان اين جمله مشخص كرد كه جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا براي خارج كردن پرونده توافق هسته‌اي ايران از بن‌بست دست به ابتكارهايي زده است. كمتر از 24 ساعت پس از اين اظهارنظر «ند پرايس»، عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه با حضور در گفت‌وگويي تلويزيوني دريافت پيشنهاد بورل براي ديدار غيررسمي با حضور امريكا را تاييد و همزمان اعلام كرد كه تهران در حال بررسي اين پيشنهاد است. معاون سياسي وزير خارجه در همان گفت‌وگو با اشاره به خروج ايالات متحده از برجام در دوره رياست‌جمهوري دونالد ترامپ به مقام‌هاي امريكايي و اروپايي يادآوري كرد كه تركيب 1+5 تا بازگشت كامل امريكا به برجام معنا نخواهد داشت. پس از عباس عراقچي، جواد ظريف وزير خارجه و سعيد خطيب‌زاده سخنگوي اين وزارتخانه نيز در اظهاراتي جداگانه تاكيد كردند كه بررسي پيشنهاد جوزپ بورل به عنوان هماهنگ‌كننده در كميسيون مشترك برجام براي انجام ديدار غيررسمي ميان ايران و بازماندگان در برجام به علاوه امريكا در جريان است.
تحولات تاثيرگذار بر تصميم تهران
در حدفاصل يكمين تا دهمين روز اسفند ماه كه ايران رسما اعلام كرد زمان را براي پذيرش پيشنهاد بورل مناسب نمي‌داند مجموعه‌اي از تحولات پيرامون برجام رخ داد:
1- رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در واپسين روزهاي منتهي به توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي توسط ايران به تهران آمد. در اين سفر يك روزه تفاهمي ميان سازمان انرژي اتمي و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي حاصل شد. در سايه اين تفاهم علي‌رغم آنكه ايران روز 5 اسفند ماه مصوبه مجلس شوراي اسلامي براي توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي را اجرا كرد اما تا سه ماه آينده در قالب تفاهم با آژانس، فيلم دوربين‌هاي آفلاين آژانس از تاسيسات هسته‌اي را نزد خود نگهداري خواهد كرد. پس از پايان اين سه ماه اگر پرونده هسته‌اي از بن‌بست فعلي خارج نشده باشد اين فيلم‌ها از بين‌خواهند رفت.
2- بامداد جمعه 8 اسفند ماه، جو بايدن نخستين دستور نظامي دولتش را به حمله به مواضع نيروهاي مورد حمايت ايران در سوريه اختصاص داد. حمله‌اي كه كاخ سفيد ادعا مي‌كند در پاسخ به حمله نيروهاي مورد حمايت ايران به نيروهاي امريكايي در اربيل عراق بوده است.
3- صبح جمعه 8 اسفند ماه خبر رسيد كه ايالات متحده دوشادوش بريتانيا، فرانسه و آلمان در حال تهيه پيش‌نويس قطعنامه‌اي عليه ايران در شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي هستند. قطعنامه‌اي كه در آن توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي توسط ايران مورد انتقاد شديد قرار گرفته و همچنين نسبت به آنچه كه پنهانكاري فعاليت‌ها و مواد هسته‌اي در ايران گفته شده ابراز نگراني شده است.
در نهايت عصر روز يكشنبه 10 اسفند ماه بود كه خبرنگار وال استريت ژورنال با انتشار خبر رد پيشنهاد بورل از سوي ايران ادعا كرد كه تهران براي شركت در چنين جلسه‌اي پيش‌شرط رفع برخي از تحريم‌ها پس از پايان جلسه را مطرح كرده است. پيش‌شرطي كه البته از سوي ايران تاييد نشد و در بيانيه سخنگوي وزارت خارجه كه روز دوشنبه در روزنامه اعتماد چاپ شد گفته شد كه به دليل عدم تغيير رفتار امريكا، تهران زمان را براي حضور در چنين جلسه‌اي مناسب نمي‌داند.
شامگاه يكشنبه ساعتي پس از سخنان سخنگوي وزارت خارجه درباره رد پيشنهاد بورل، يك مقام كاخ سفيد با اشاره به اينكه از پاسخ ايران درباره برگزاري نشست با حضور امريكا درباره برجام نااميد شده‌ايم، گفت: «در حالي كه ما از پاسخ ايران نااميد شده‌ايم اما همچنان آماده تعامل مجدد در ديپلماسي معناداري هستيم تا بازگشت دوجانبه به پايبندي به تعهدات هسته‌اي حاصل شود.»
علاوه بر اين روزنامه «فايننشال تايمز» چاپ لندن نيز به نقل از يك مقام ارشد امريكايي با رقص ديپلماتيك خواندن پاسخ منفي ايران گفت: «فكر نمي‌كنيم كه بايد براي بازگرداندن ايران به ميز مذاكرات حركتي انجام دهيم. همزمان تصور نمي‌كنيم كه باب مذاكرات بسته است.»
خطيب‌زاده: نمي‌توانيد با اسم ديپلماسي، بجنگيد
صبح روز دوشنبه سعيد خطيب‌زاده سخنگوي وزارت خارجه در نشست خبري با خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي و خارجي در پاسخ به سوال‌هاي متعدد درباره چرايي رد پيشنهاد گفت‌وگو ميان ايران با 1+4 و امريكا گفت: ديپلماسي يك واژه نيست يك مفهوم است. شما نمي‌توانيد با اسم ديپلماسي جنگ كرده و سياست‌هاي فشار حداكثري دولت قبلي را عليه ملت ايران ادامه دهيد. شما نمي‌توانيد به اسم ديپلماسي نزديك به دو ماه تمام مسيرهاي ارسال دارو و غذا به ايران را مثل دولت قبلي مسدود كنيد. شما نمي‌توانيد به نام ديپلماسي همان گردنكشي‌‌هاي دولت قبلي را در زرورق بپيچيد و به كشوري اهدا كنيد. ايران نه تنها مسير ديپلماسي را باز كرده، بلكه اين مسير را روشن كرده و سه قدم ساده را براي آنها اعلام كرده است: اعلام براي بازگشت به آن چيزي كه خودتان امضا كرديد و تعهدات خودتان، برداشتن موثر تحريم‌ها در وسط فراگيري بيماري خانمانسوز و بعد مي‌توانند در كنار جلسه حضور داشته باشند.
چرا ايران گفت: نه؟
انتشار خبر عدم موافقت تهران با پيشنهاد جوزپ بورل، عكس‌العمل‌هاي متفاوتي را در فضاي مجازي و ميان كارشناسان مسائل ايران و امريكا به دنبال داشت. در حالي كه برخي از كاربران در فضاهاي مجازي چون توييتر با انتقاد از پاسخ منفي تهران اعتقاد داشتند كه ايران بايد از فرصت اين ديدار براي لغو هرچه سريع‌تر تحريم‌هاي امريكا استفاده كند، كارشناسان متعددي انفعال دولت بايدن و اصرار تيم او بر ادامه سياست فشار حداكثري عليه تهران را دليل امتناع ايران مي‌دانند. به عنوان نمونه ولي نصر، كارشناس مسائل ايران و امريكا با اشاره به اينكه امريكاي بايدن هيچ تفاوت رفتاري با امريكاي ترامپ درقبال ايران نداشته نوشت: «ايران تمايل به مذاكره با ترامپ زير فشار حداكثري نداشت، حالا هم دليلي ندارد اين كار را در دوره بايدن انجام دهد. امريكا هيچ سياستي را تغيير نداده جز اينكه با ديداري موافقت كرده كه در آن قرار است ايران را سرزنش كند.»
لورا روزن، خبرنگار امريكايي كه در چند سال گذشته مذاكرات هسته‌اي ايران و 1+5 وقت را پوشش داده در مطلبي درباره چرايي پاسخ منفي تهران و همچنين تاثير آن بر فرجام برجام نوشت: يك كارشناس مسائل ايران كه عمدتا به دولت امريكا درباره ايران مشاوره مي‌دهد مي‌گويد كه صرفا اين حمله نظامي امريكا به سوريه نبود كه بر پاسخ تهران به پيشنهاد بورل تاثير گذاشت بلكه درك ايراني‌ها از فضاي كلي اين است كه دولت جديد امريكا هيچ اقدامي براي لغو تحريم‌ها حتي در حوزه كمك‌هاي بشردوستانه هم انجام نداده است. دولت حسن روحاني به دليل تفاهمي كه سازمان انرژي اتمي با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي داشت با انتقادهاي داخلي بسياري روبه‌رو شد و دقيقا چند روز پس از اين تفاهم حمله امريكا به سوريه رخ داد. تداوم بن‌بست ميان ايران و امريكا منجر به تشديد تنش در منطقه غرب آسيا نيز شده و همين مساله بازگشت به ديپلماسي را سخت‌تر مي‌كند. در حال حاضر هم ايران و هم امريكا گرفتار مواضعي شده‌اند كه پيش از اين گرفته بودند و هيچ‌كدام هم نمي‌خواهند از مواضع اعلام شده قبلي كوتاه بيايند. بايدن مي‌گويد تحريم‌ها را برنمي‌دارم و تهران هم مي‌گويد بدون لغو تحريم‌ها پاي ميز مذاكره نمي‌نشينم. تنها راه اين است كه اروپايي‌ها نقش ميانجي را ميان ايران و امريكا ايفا كنند.
لورا روزن در پايان اين گزارش مي‌نويسد كه به نظر نمي‌رسد تا پايان نشست شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در وين و مشخص شدن متن قطعنامه پيشنهادي اروپا و امريكا براي محكوم كردن توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي در ايران، تفاوتي در موضع ايران براي شركت در نشستي با حضور امريكا حاصل شود.
بسترسازي فني براي صدور قطعنامه!
ساعاتي پس از پاسخ منفي تهران به پيشنهاد جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا، نشست شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي آغاز شد. رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در ابتداي اين نشست در اظهاراتي غيرسازنده، ادعاهايي را درباره برنامه هسته‌اي ايران مطرح كرده و از توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي توسط ايران ابراز نگراني كرد.
گروسي ضمن اشاره به تصميم ايران براي توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي گفت: «پيش‌تر گفته بودم كه توقف يا محدود شدن فعاليت‌هاي راستي‌آزمايي و نظارتي آژانس در اين مرحله، باعث تاثير جدي بر توانايي آژانس جهت گزارش درباره اجراي تعهدات ايران مي‌شود. در تاريخ ۲۱ فوريه ۲۰۲۱، مكالمه‌اي با [علي‌اكبر] صالحي و [محمدجواد] ظريف در تهران داشتم تا به راهكار دوجانبه قابل قبولي براي تداوم فعاليت‌هاي ضروري راستي‌آزمايي آژانس برسيم. همان طور كه اعلام شد، توانستيم به يك تفاهم فني موقت برسيم... تاكيد مي‌كنم كه اين، يك تفاهم فني موقت است و با قانون ايران نيز همخواني دارد. اين تفاهم همچنين آژانس را قادر مي‌سازد كه در صورت از سر‌گيري اجراي تعهدات هسته‌اي ذيل برجام توسط ايران، نظارت و راستي‌آزمايي كامل از آن تعهدات را ادامه بدهد.»
مديركل آژانس اتمي در بخش ديگري از صحبت‌هايش به موضوع توافق پادماني ان‌پي‌تي با ايران پرداخت: «يادآوري مي‌كنم كه طبق بند ۳۹ توافق پادماني، تفاهم‌هاي مكمل مورد توافق قرار گرفته را نمي‌توان به صورت يكجانبه تغيير داد. به همين دليل، ايران ملزم است اجراي كد ۳.۱ در تفاهمات مكمل از اين توافق را ادامه دهد. انجام ندادن اين كار، با الزامات ايران ذيل تفاهمات مكمل در توافق پادماني همخواني ندارد.»
گروسي سپس ادعاي وجود مواد راديواكتيو در تاسيسات اعلام نشده در ايران را تكرار كرد: «وجود ذرات متعدد اورانيوم با منشا انساني، از جمله ذرات تغيير يافته ايزوتوپي، در مكاني كه از سوي ايران اعلام نشده بود، نشانه واضحي از اين است كه مواد اتمي يا تجهيزات آلوده به مواد اتمي در آن مكان وجود داشتند.»
او در ادامه ادعاهاي خود افزود: «بعد از ۱۸ ماه، ايران هنوز توضيح فني معتبر، كامل و ضروري درباره وجود اين ذرات را ارايه نكرده است. در نبود يك توضيح فني معتبر از سوي ايران، آژانس عميقا نگران است كه شايد مواد اتمي اعلام نشده [براي مدت‌ها] در اين مكان اعلام نشده وجود داشتند و اينكه چنين مواد اتمي از سوي ايران ذيل توافق پادماني، گزارش نشده است.»
به گزارش خبرگزاري فارس، به‌رغم اينكه مديركل آژانس اتمي چند ماه پيش در گزارشي تاكيد كرده بود مشكل مواد و تاسيسات اتمي اعلام نشده در ايران برطرف شده، او اما روز گذشته در اين جلسه مدعي شد: «با توجه به سه محل ديگر كه هيچ كدام به آژانس اعلام نشده بودند، ايران به هيچ كدام از سوال‌هاي آژانس درباره حضور احتمالي مواد اتمي در اين مكان‌ها پاسخ نداده است. نتايج نمونه‌برداري‌هاي محيطي در سال ۲۰۲۰ از اين دو مكان، ذرات اورانيوم با منشا انساني را پيدا كرد. ماه قبل، ما نتايج خود و سوالات مرتبط را به ايران ارايه كرديم.»
طعنه گروسي به تهران:
بازرسي‌هاي فني برگ چانه‌زني سياسي نيستند
مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي همچنين در يك نشست خبري به پرسش‌هاي متعدد درباره جلسه‌هاي جاري شوراي حكام و احتمال تصويب قطعنامه عليه ايران پاسخ داد. او در ابتداي سخنانش ادعا كرد كه بازرسي هسته‌اي از ايران نبايد به عنوان برگ چانه‌زني روي ميز مذاكرات ديپلماتيك قرار بگيرد. اشاره‌اي كه احتمالا طعنه به اقدام ايران در متوقف كردن اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي است.
به گزارش «اعتماد»، آنچه كه مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به آن اشاره نكرد اين بود كه اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي از تعهدات برجامي ايران بوده و با خروج امريكا از اين توافق و ناتواني 1+4 در اجراي تعهدات برجامي ايران طبق بندهاي 26 و 36 برجام از حق خود براي كاهش تعهدات استفاده كرده است. از سوي ديگر گروسي به گونه‌اي از لزوم تداوم نظارت بر تاسيسات اتمي ايران سخن گفت كه تهران اجراي نظارت‌هاي فراپادماني را از روز 5 اسفند ماه متوقف كرده و بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي همچنان مي‌توانند از امكانات تعيين شده در توافقنامه پادمان براي نظارت بر برنامه اتمي ايران استفاده كنند.
گروسي در ادامه اين نشست خبري بدون اشاره به مخرب بودن اقدام احتمالي شوراي حكام در صدور قطعنامه عليه ايران به‌رغم تفاهم سه ماهه او با سازمان انرژي اتمي ايران، تلاش كرد فاصله خود را در روند جاري ضدايراني در شوراي حكام حفظ بكند و گفت: صدور قطعنامه در حوزه اختيارات كشورهاي عضو [شوراي حكام] است ولي اعضا تمايل دارند مكالمه‌هاي سازنده‌اي داشته باشند و اقدامات آژانس را حفظ كنند. اين براي من مهم است.
گروسي با اشاره به تهديد ايران درباره پايان دادن به تفاهم سه ماهه با آژانس در صورت تصويب قطعنامه عليه ايران در نشست شوراي حكام گفت: شايد تهديدهايي درباره لغو كردن اين توافق وجود داشته باشد اما ما فقط به اطلاعيه رسمي از سوي ايران اعتنا مي‌كنيم.
مديركل آژانس اتمي ادامه داد: «از ژانويه ۲۰۱۶ [تاكنون]، آژانس ۱۷۰ مرتبه از تاسيسات اتمي ايران بازديد كرد اما به دليل توقف [اجراي داوطلبانه] پروتكل الحاقي، اقدامات شفاف‌سازي مرتبط با توافق هسته‌اي ديگر وجود ندارد.»
او با بيان اينكه تفاهم فني موقت آژانس با ايران، فرصتي را براي ديپلماسي با توجه به تمايل امريكا براي بازگشت به برجام فراهم مي‌كند، گفت: «البته اين [ديپلماسي] مقداري طول مي‌كشد. ممكن است حتي برخي بگويند كه ۹۰ روز كافي نيست. شايد هم نباشد.
اصرار 1+3، هشدار ظريف
همزمان با سخنان رافائل گروسي درباره نشست شوراي حكام، خبرگزاري رويترز در گزارشي اختصاصي نوشت كه به‌رغم هشدارهاي ايران و روسيه اعضاي اروپايي برجام از طرح امريكا براي ارايه قطعنامه از سوي شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در انتقاد از ايران به دليل كاهش همكاري‌ها حمايت مي‌كنند. براساس ترجمه خبرگزاري فارس، طبق اين گزارش، سه كشور اروپايي عضو برجام در نشست روز دوشنبه شوراي حكام پيش‌نويس يك قطعنامه را در ميان اعضا پخش كرده‌اند كه در آن نگراني شديد نسبت به آنچه كاهش شفافيت از سوي ايران خوانده شده، ابراز و همچنين از ايران خواسته شده اقدامات خود را به عقب برگرداند. رويترز مدعي است در اين پيش‌نويس كه براي اعضاي شوراي حكام فرستاده شده و به دست اين خبرگزاري رسيده، همچنين درباره «عدم پيشرفت» در دريافت توضيحات از سوي ايران در ارتباط با ادعاي يافتن ذرات اورانيوم در سه سايت ابراز نگراني شده است.
به گزارش «اعتماد» رويترز در بخش‌هاي ديگري از اين گزارش مي‌نويسد: مشخص نيست كه چند كشور از اين قطعنامه حمايت خواهند كرد. روسيه به ساير اعضا هشدار داده كه صدور قطعنامه مي‌تواند تلاش‌ها براي احياي برجام را تخريب كند.
محمدجواد ظريف وزير امور خارجه روز گذشته همزمان با برگزاري جلسه شوراي حكام در گفت‌وگويي با خبرگزاري خانه ملت با اشاره به اين روند گفت: اروپايي‌ها با حمايت از امريكا حركت غلطي را در شوراي حكام آغاز كرده‌اند. ما فكر مي‌كنيم اين حركت باعث برهم ريخته شدن شرايط خواهد شد. به‌هم ريختگي شرايط كنوني را از طريق سفير ايران در وين به همه اعضاي شوراي حكام اطلاع داده‌ايم. اميدواريم عقل غلبه كند و اگر چنين نشود راهكارهايي داريم.
روز گذشته همچنين «سيدعباس عراقچي» معاون سياسي وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با «پيتر لااونسكي» قائم‌مقام وزارت امور اروپايي و بين‌الملل اتريش ضمن انتقاد شديد از عدم اقدام موثر طرف‌هاي اروپايي در زمينه اجراي تعهدات‌شان، هرگونه تلاش براي تصويب قطعنامه در شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را غيرسازنده و تهديد‌كننده فضاي ايجاد شده براي ديپلماسي، به ويژه بعد از توافق اخير ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ارزيابي كرد. عراقچي لغو كامل تحريم‌هاي غيرقانوني و ظالمانه را شرط اساسي بازگشت كامل جمهوري ايران به اجراي تعهدات برجامي برشمرد.
تهران بازي دوگانه گروسي را بي‌پاسخ نخواهد گذاشت
به گزارش «اعتماد»، تحول‌هاي رخ داده در 48 ساعت اخير به شدت بر شرايط حاكم بر برجام تاثير گذاشته است. در حالي كه برخي تحليلگران مي‌گويند تفاهم سه ماهه ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به اين معنا است كه پنجره ديپلماسي حداقل تا سه ماه آينده نيمه‌باز باقي خواهد ماند اما تداوم وضعيت فعلي بيش از آنكه به كمك ديپلماسي بيايد مي‌تواند فضا را براي تنش بيشتر مهيا كند. در شرايطي كه در چند روز گذشته كشورهايي چون كره‌جنوبي و عراق از گشايش‌هايي براي پرداخت بخشي از پول‌هاي مسدود شده ايران در اين كشورها در نتيجه تحريم‌هاي امريكا خبر داده‌اند و عده‌اي اين امر را بدون چراغ سبز واشنگتن ممكن نمي‌دانند اما تهران نمي‌تواند با استناد به اقدام‌هاي نمادين و گشايش‌هاي قطره‌چكاني گام بزرگي بردارد. در حال حاضر ايران از يك‌سو با تداوم تحريم‌ها روبه‌رو است و از سوي ديگر شكل‌گيري اجماع ميان سه كشور اروپايي و امريكا ادامه رفتار مانند 4 سال گذشته كه شكاف در اين جبهه حاكم بود را پرهزينه كرده است. در شرايطي كه خروجي نشست شوراي حكام، قطعنامه‌اي به قول وزير خارجه ايران تخريبي باشد، اروپا و امريكا بايد منتظر واكنش تند تهران باشند. در اين صورت اقدام آتي تهران صرفا واكنش به متن يك بيانيه غيرالزام‌آور نخواهد بود بلكه واكنش به بازي دوگانه گروسي در تهران و وين و توطئه 1+3 براي تحت فشار قرار دادن بيشتر تهران خواهد بود.