اينستاگرام و تغيير ارزش‌هاي ديني نوجوانان
زهرا خالق‌حق‌وردي
در چند سال اخير در ايران به دليل فيلتر بودن شبكه‌هاي اجتماعي همانند تلگرام، اينستاگرام مورد توجه و استفاده بسياري از كاربران ايراني قرار گرفته به‌طوري كه طبق گزارش وي.آر.سوشال در 2018 تعداد كاربر فعال ايراني در اينستاگرام 24 ميليون كاربر است، اما در اين ميان مساله‌اي كه قابل توجه بوده حضور فعال و استفاده گسترده و مداوم نوجوانان و جوانان از شبكه اجتماعي اينستاگرام است به‌طوري كه به بخش جداناپذير از زندگي روزمره آنان تبديل شده و اين امر مسوولان و والدين را نگران كرده است.
فضاي مجازي بستر آرا و تفكرات
با توجه به اينكه فضاي مجازي اين امكان را به افراد مي‌دهد تا عقايد و نظريات و ارزش‌هاي‌شان فارغ از هرگونه محدوديت‌هاي مكاني، سياسي، ديني و فرهنگي به ديگران عرضه كنند و اين امر موجب تغيير در ساحت معرفتي و اعتقادي دانش‌آموزان شده و زمينه‌هاي دگرگوني در ميزان پايبندي به ابعاد و نشانه‌هاي دينداري را فراهم آورده و با كم‌اهميت جلوه دادن و كمرنگ كردن سنت‌هاي ديني و مولفه‌هاي آن زمينه‌هاي بحران هويت ديني را در ميان نوجوانان ايجاد كرده است البته اين قضيه در افراد، طيف‌ها و جنسيت‌هايي مختلف به يك اندازه نيست ولي كليت آن را نمي‌توان انكار كرد.
نوجوانان و استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي
دانش‌آموزان با حدود 15 ميليون نفر، تعداد قابل توجهي از جمعيت كشور را تشكيل مي‌دهند و به عنوان آينده‌سازان كشور نقش و تاثير بسزايي در رشد و پيشرفت آتي جامعه دارند . در اين ميان با توجه به اينكه نسل نوجوان در مراحل مهمي از فرآيند يادگيري و تاثيرپذيري هستند و دوره نوجواني يكي از مهم‌ترين و حساس‌ترين دوره‌هاي زندگي انسان به شمار مي‌رود، زيرا اين دوران به جهت تحولات جسمي، جنسي، شناختي و تفكري داراي اهميت است و به دليل عدم تكميل رشدشناختي و برخورداري از هويت در حال شكل‌گيري در معرض بيشترين تاثيرپذيري و آسيب هستند و اگر در اين سنين در روند دروني كردن ارزش‌ها و هنجارهاي ديني خللي ايجاد شود فرد دچار حيراني و سرگشتي در مواجهه با مسائل و پديده‌هاي ديني خواهد شد بنابراين ضروري است تا تاثيرات شبكه‌هاي اجتماعي روي قشر نوجوان مورد مطالعه وارزيابي قرار بگيرد.
فضاي مجازي و طرح منطقي تفكرات ديني
يكي از راه‌هايي كه به وسيله آن افراد مي‌توانند در مورد پذيرش يا عدم پذيرش ارزش‌هاي رايج جامعه با يكديگر تبادل نظر كنند، استفاده از فضاي مجازي است، اينترنت فضايي است كه درآن افراد مي‌توانند با پنهان نگه داشتن هويت خودآزادانه به بحث و جدل‌هاي ديني بپردازند. تالار‌هاي گفت‌وگو از امن‌ترين مكان‌هاي اينترنتي هستند كه كاربران فضاي مجازي مي‌توانند در آن به تبادل ديدگاه‌ها و باورهاي ديني‌شان بپردازند. فضاي مجازي براي كاربران اين امكان را فراهم مي‌كند كه به دور از هر گونه واهمه‌اي به بيان آزادانه عقايد و نگرش‌هاي ديني خود پرداخته و از عقايد ديگران باخبر شوند. درنتيجه فضاي مجازي يكي از بهترين فضاهايي است كه مي‌توان از آن براي طرح منطقي باورها و نگرش‌هاي ديني و احياي دين و معنويت استفاده كرد.
نوآوري‌ها سودمند يا مضر
به‌طور كلي مي‌توان پيامدها يا كاركردهايي هر نوآوري را به دو شكل مطرح كرد؛ 1-پيامدها يا كاركردهاي مطلوب، 2- پيامدها يا كاركردهاي نامطلوب. تاثيرات مناسب و مثبت يك نوآوري در يك نظام اجتماعي، كاركرد مطلوب آن ناميده مي‌شوند. ميزان مطلوبيت آن در نهايت به چگونگي ارزش‌گذاري از طرف اعضاي نظام اجتماعي و ميزان اثرگذاري نوآوري روي نظام اجتماعي مشخص مي‌شود. (منتظر قائم، 93) از جمله كاركردهاي مطلوب تكنولوژي نوين ارتباطي مي‌توان به اين موضوع اشاره كرد كه تكنولوژي اطلاعات به سرعت ما را به سمت آموزش انفرادي و متقابل سوق مي‌دهد. در مقابل اثر نامناسب و منفي يك نوآوري در نظام اجتماعي، كاركرد نامطلوب آن نوآوري ناميده مي‌شود. رسانه‌هاي الكترونيكي جديد با خدماتي كه ارايه مي‌دهند و ذهنيت‌هايي كه مي‌سازند نوع جديدي از مناسبات اجتماعي را پي‌ريزي مي‌كنند كه نه تنها از اين پس ارتباطات ميان كنشي بين انسان‌ها شخصي‌تر شده، بلكه انسان‌ها بيش از پيش گوشه‌گير، منزوي و كم‌تحرك شده و كم‌كم از زمينه عملي زندگي روزانه‌شان دور مي‌شوند.
دين متناسب با تحولات
دين از ماندگارترين شيوهاي معنابخشي به حيات در سراسر جهان بوده كه توانسته در هر دوره از زندگي بشر، متناسب با تحولاتي كه اجتماعات و فرهنگ‌ها از سر مي‌گذرانند، پيش رود و تداوم خود را هر چند در قالب و فرمي متفاوت حفظ كند. اما ارزش‌هاي ديني، آن دسته از باورهايي هستند كه در واقعيات نفس‌الامري ريشه دارند و از طريق عقل يا به كمك وحي كشف شده‌اند. ارزش‌هايي كه در وحي ريشه دارند و از طريق انبيا و رسولان الهي در اختيار افراد قرار داده شده‌اند، ارزش‌هايي كه در پرتو آنها انسان به سعادت واقعي رهنمون مي‌شود. ارزش‌هاي ديني از ويژگي‌هايي برخوردارند كه آنها را از ساير ارزش‌ها متمايز مي‌گرداند از قبيل ثبات و دوام، طراوت و بالندگي، انسجام‌بخشي و قداست.
تعامل نوجوانان با اينستاگرام
اينستاگرام شبكه اجتماعي اشتراك‌گذاري عكس و ويديو است كه اين امكان را به كاربران خود مي‌دهد عكس‌ها و ويديوهاي خود را در ديگر شبكه اجتماعي نظير فيس‌بوك، توييتر، تامبلر و فليكر به اشتراك بگذارند. يك ويژگي متمايز اينستاگرام قابليت‌‌هاي تصويري است كه با استفاده از آنها قبل از ارسال روي شبكه اينترنت، جذاب‌تر مي‌شود. اين تغييرات و افكت‌هاي تصويري يكي از دلايل جذابيت اينستاگرام شده‌اند. كاربران همچنين مي‌توانند از فيلترهاي ديجيتال براي عكس‌هاي‌شان استفاده كنند. با مصاحبه با نوجوانان به گروه‌بندي زير راجع به تاثير اينستاگرام در تغيير ارزش‌هاي ديني نوجوانان دست يافته‌ايم: نوجواناني كه در رابطه با اينستاگرام تاثيرپذيري چنداني نداشتند و در ارزش‌هاي ديني خود تغييري احساس نمي‌كردند: در اين مدل نوجواناني قرار مي‌گيرند كه در برخورد با افراد و نظرات و پيج‌هاي غيرمذهبي دست به واكنش‌هايي همچون رد كردن صفحات، عدم توجه و بي‌تفاوت بودن نسبت به اين محتوا و بعضا آنفالو كردن صفحات مي‌زدند و هيچ علاقه‌اي به داشتن سبك‌هاي زندگي غيرديني كه در اينستاگرام بازنمايي مي‌شود، نداشتند و بعضي از دانش‌آموزان دست به اقداماتي همچون آوردن استدلال‌هاي منطقي و قانع كردن افراد از طريق دايركت دادن و گفت‌وگو با افراد در ذيل پست‌ها و سعي در پاسداري از ارزش‌هاي ديني داشتند كه اين افراد داراي خانواده‌هاي با پايه‌هاي ديني محكم‌تري بودند كه توانسته بودند ارزش‌هاي دين را به درستي به فرزندان خود انتقال دهند. نوجواناني كه در مقابل نظرات افراد و پست‌هاي غيرمذهبي دچار ترديد‌هاي موقتي و زودگذر در رابطه با باورهاي ديني شده بودند: در اين مدل نوجواناني قرار مي‌گرفتند كه در برابر باورها و ارزش‌هاي ديني همچون وجود امام زمان، درست بودن قرآن و مسائل حجاب و انجام واجبات و... دچار ترديد شده‌اند كه موقتي و لحظه‌اي بوده و بعد از مدتي رفع شده است و بعضي از دانش‌آموزان به علت ترس از عوض شدن شخصيت و باورهاي خود در رابطه با اين موضوع دست به حذف اينستاگرام خود براي مدتي زده‌اند، علاقه چنداني به تقليد سبك زندگي غير مذهبي نداشتند، اين نوجوانان در خانواده‌هاي تقريبا مذهبي بزرگ شده بودند. نوجواناني كه در رابطه با اينستاگرام در باورهاي مذهبي و ارزش‌هايي ديني خود دچار تغييرات عميق شده بودند: در اين مدل دانش‌آموزاني قرار مي‌گرفتند كه در بيشتر ابعاد دين دچار تغيير عقيده و عدم پايبندي به دين شده بودند و از نظر احساسي هيچ تعلق خاطري نسبت به دين نداشتند و موجي از عدم رضايت به دليل تعلق داشتن به كشور مذهبي ايران داشتند و در توضيحات خود به همذات‌پنداري و مقايسه خود با افراد و نحوه زندگي و آزادي كه در كشورهاي ديگر از آن برخوردارند، اشاره مي‌كردند و بعضي از نوجوانان آرزوي داشتن سبك زندگي كشورهاي غير مذهبي و بعضا به تقليد از آنان زندگي مي‌كردند و دست به واكنش‌هايي همچون فرستادن كليپ‌هايي در همين راستا براي دوستان خود لايك كردن، كامنت گذاشتن و... مي‌كردند. اين نوجوانان در خانواده‌هاي تقريبا مذهبي و غيرمذهبي بزرگ شده بودند كه نتوانسته بودند ارزش‌هاي ديني را به درستي به فرزندان خود انتقال دهند. دانش‌آموزاني كه در خانواده‌هايي با پايه‌هاي محكم دينداري بزرگ شده بودند تاثير منفي چنداني نپذيرفته بودند و اين افراد خود را در معرض محتواهايي كه مخالف باورهاي ديني‌شان بود، قرار نمي‌دادند و دست به واكنش‌هايي همچون رد كردن صفحات بي‌اهميت بودن به اين صفحات و بعضا دست به مخالفت با اين محتوا مي‌زدند ولي دانش‌آموزاني كه در خانواده‌هايي كه پايه‌هاي ديني قوي نداشتند در مواجهه با اينستاگرام بيشتر دچار شك و ترديد و تغيير عقيده شده بودند و اينكه دانش‌آموزان خود را در معرض چه محتواهايي در اينستاگرام قرار مي‌دادند، نقش مهمي در تغيير ارزش‌ها و باورهاي مذهبي آنان داشت.