زيبايي رهايي‌بخش
محمد ذاكري
سال‌ها پيش در كنگره سال جهاني بزرگداشت مولانا كه
به مناسبت هشتصدمين سال تولد ايشان در تهران برگزار شد در بروشور كنفرانس كه برنامه سخنراني پانل‌ها درج شده بود يكي از اساتيد بنام و كهنه‌كار آن زمان ادبيات فارسي، عنوان «سخني در باب مولانا» يا چيزي شبيه به اين را براي سخنراني خود برگزيده بود. با توجه به عناوين پژوهشي و دقيقي كه بسياري از سخنراني‌ها و مقالات پذيرفته‌شده دركنگره داشت، انتخاب اين عنوان نشان مي‌داد كه ظاهرا استاد بزرگوار فرصت نكرده‌اند تا زمان بسته شدن برنامه كنگره موضوع مشخصي براي سخنراني خود برگزينند، يا اصولا چنين قصدي ندارند و به دنبال ارايه يك سخنراني علمي و پژوهشي به معناي معمول نيستند.كنجكاوي ما در آن زمان براي درك اين معنا و استماع سخنان ايشان-كه اگرچه جذاب و شيرين بود- اما بيشتر حاوي تاملات و احساسات شخصي ايشان نسبت به مولانا بود و ماهيت پژوهشي يا لااقل موضوع - محوري نداشت.
مطالعه كتاب «سياست و زيبايي‌شناسي» كه حاصل گفت‌وگوي پيتر انگلمان با ژاك رانسير و ترجمه اشكان صالحي است براي من كه به اقتضاي يك فعاليت علمي به دنبال اثري با رويكرد بين‌رشته‌اي در حوزه زيبايي‌شناسي بودم و عنوان اين كتاب را در راستاي هدف خود مفيد مي‌دانستم تقريبا تداعي‌گر همان سخنراني بود و شايد عنوان «سخني در باب سياست» يا «سخني در باب كمونيسم» براي آن مناسب‌تر مي‌نمود. پيتر انگلمان كه يك سوي اين گفت‌وگو است متولد ۱۹۴۷ در برلين شرقي و فارغ التحصيل دكتراي فلسفه در سال 1979 است و علاوه بر تدريس فلسفه در دانشگاه‌هاي آلمان، اتريش و امريكا بيشتر به عنوان موسس و مدير انتشارات پاساژن و نويسنده و ويراستار علمي و دبير آثار فلسفي و نيز مترجم و معرف آثار بسياري از فلاسفه متاخر فرانسوي به جامعه آلماني‌زبان شناخته مي‌شود. ژاك رانسير فيلسوف فرانسوي طرف ديگر اين گفت‌وگو است كه اتفاقا بخش اصلي محتواي كتاب به انعكاس آراي فلسفي و سياسي او اختصاص يافته است. او متولد 1940 در الجزاير، استاد فلسفه در مدرسه دانش‌آموختگان اروپا و استاد بازنشسته فلسفه در دانشگاه پاريس است. كتاب حاوي دوگفت‌وگو بين اين دو و پس‌گفتاري از پيتر انگلمان است كه با هدف «عرضه كمكي قابل فهم به درك انديشه رانسير» انجام شده است. مترجم كتاب نيز در مقدمه خود پس از معرفي مختصري از اين دو به تشريح دو واژه پركاربرد و در عين حال پرچالش اين اثر يعني «بازنمايي» و «زيبايي‌شناسي» پرداخته است. به زعم وي بازنمايي با كاربردي بيشتر در حوزه هنر و ادبيات داراي منطق يكساني با نمايندگي در سياست است و به يك معنا به كار رفته است. درگفت‌وگوي اول، رانسير ضمن معرفي خود و سير تكاملي و تكويني مطالعاتش پيرامون ماركس متقدم و متاخر و آشنايي و همكاري‌اش با لوئيس آلتوسر تبيين انتقادي خود از دموكراسي را با تاكيد بر مفهوم توانايي ارايه مي‌دهد. سپس به ايده‌اش در حوزه زيبايي‌شناسي ورود مي‌كند و با طرح مورد گتي نجار، استنباط‌هاي زيبايي‌شناسانه خود از حوزه سياست را به ويژه در باب رهايي كارگران تشريح مي‌كند. پايان بخش مصاحبه اول، بحث در مورد كمونيسم و كاركرد هنرمندان در اين عرصه است. در ابتداي گفت‌وگوي دوم، انگلمان هدف از گفت‌وگوي اول را ارايه «طرحي كلي از سير تحول رانسير، روشن كردن چند مفهوم مهم در تفكر انتقادي او و ديدگاه جاري‌اش درباره سياست و زيبايي‌شناسي» عنوان و اين بخش را با بحث در باب امر حسي و «تقسيم‌بندي حسي» آغاز مي‌كند. ادامه اين گفت‌وگو به طرح ديدگاه‌هاي رانسير در باب سياست به‌طور عام اختصاص مي‌يابد و رانسير اصل «پليس» را كه مربوط به تخصيص جايگاه‌ها مبتني بر قابليت‌هاست، مطرح مي‌كند و تعريضي به ديدگاه افلاطون(انگاره سياستمدار به عنوان شبان) وارد مي‌كند و بر اين اساس فعاليت سياسي را مقاومت بي‌نام و نشان‌ها و بي‌سهم‌ها در مقابل نابرابري ناملموس تلقي مي‌نمايد. ادامه اين بخش نيز به طرح ساير ديدگاه‌هاي رانسير در باب سياست، دموكراسي، حال و آينده كمونيسم، مورد چين، بهار عربي و مواردي از اين دست اختصاص يافته است. در بخش پاياني نيز پيتر انگلمان در پس‌گفتاري كه به نحوي هم جمع‌بندي مباحث كتاب است و هم معرفي بيشتري از رانسير، آرا و افكار او و جايگاه او در انديشه سياسي معاصر، دليل پرداختن به اين آرا در اين كتاب را تشريح مي‌كند. او پسامدرنيسم و واسازي را دو مكتب فلسفي رهايي‌بخش در نيم قرن اخير خوانده و وجه اشتراك اين دو را نقد آنها بر ماركسيسم مي‌داند و نقش رانسير را در تبيين و تحليل اين رهيافت‌هاي رهايي‌بخش برجسته مي‌انگارد كه در كنار بديو و نانسي با درجاتي مختلف تلاش مي‌كنند با بازتعريف حوزه عمل سياسي، امكانات جديدي براي اين سياست رهايي‌بخش فراهم آورند. به هر روي محتواي اثر غني اما تا حدي دچار پراكنده‌گويي است و بيشتر براي نشر در يك فصلنامه تخصصي مناسب است تا يك كتاب و از انسجام و پيوستگي لازم به عنوان يك كتاب آن هم با موضوعي مشخص و لايه سومي برخوردار نيست. مترجم اثر نيز تلاش خود را براي ارايه يك متن پيراسته و خوشخوان انجام داده كه در مواردي چند- احتمالا به دليل تخصصي بودن و دشواري متن اصلي- متن از رواني لازم برخوردار نيست. فارغ از اينها اين اثر را كه چاپ اول آن در سال ۱۳۹۹ در ۱۰۱ صفحه و به همت نشر ني به بازار نشر عرضه شده با توجه به حجم و محتوايش براي دانشجويان و اساتيد و علاقه‌مندان علم سياست و فلسفه سياسي معاصر مفيد مي‌دانم و پيشنهاد مي‌كنم.