پولي شدن واكسن؟
عباس عبدي
در يكي دو روز گذشته اخبار ضد و نقيضي درباره امكان خريد واكسن كرونا براي كساني كه نمي‌خواهند منتظر نوبت باشند، مطرح شد. اول تأييد، سپس تكذيب شد و اين نحوه خبررساني مبتذل (ببخشيد، كلمه شايسته‌تري براي آن پيدا نكردم) ادامه يافت. البته اين نوع اطلاع‌رساني روال عادي در ايران است، نمونه اخير آن، درباره فوت سردار حجازي است كه از لحظه انتشار خبر، پياپي اخبار متفاوت منتشر شد. هنگامي كه اخبار رسمي، به صورت مكتوب و دقيق و از مرجع خبري قابل اعتماد و با ذكر جزييات اظهار نشود، نتيجه همين خواهد شد. هزينه انواع اخبار را مي‌پردازند، ولي از منافع آن نصيبي نمي‌برند. درباره واكسن هم چنين شد. اكنون پرسش اين است كه آيا پولي شدن واكسن عملي قابل دفاع است؟ در اين يادداشت مي‌كوشم جوانبي از مساله را شرح دهم بدون اينكه داوري قطعي كنم. مبناي اقتصادي اينكه يك كالا يا خدمت را بايد با هزينه شخصي تهيه كرد يا با هزينه عمومي، ويژگي كالا است. اينكه آن كالا عمومي است يا خصوصي. اجازه دهيد با مثال توضيح دهم. فرض كنيد كه ما 10 نفر هستيم كه در يك محله، يك سالن را اجاره كرده و زندگي مي‌كنيم. هر گوشه سالن به يك نفر اختصاص يافته و پول اجاره را به نسبت مي‌دهيم. روزانه در اين محل غذا مي‌خوريم، آب مي‌نوشيم، از وسايل شخصي خريداري شده استفاده مي‌كنيم، از انرژي براي گرمايش و سرمايش و نور استفاده مي‌كنيم و...
هزينه‌هاي غذا و لباس و وسايل شخصي را خودمان مي‌دهيم. هر كس هر چه دوست دارد برحسب درآمدش خريد مي‌كند. ولي هزينه برق و شوفاژ چطور؟ هنگامي كه برق سالن روشن مي‌شود، همه از آن استفاده مي‌كنند، كسي نمي‌تواند بگويد من پول نمي‌دهم چون استفاده نمي‌خواهم بكنم. زيرا روشن شدن برق در انحصار استفاده فرد خاصي نيست، مگر اينكه اتاق او كاملا جدا باشد. گرمايش و سرمايش سالن نيز همين وضع را دارد. اين موارد به نسبت ما 10 نفر كالاي عمومي محسوب مي‌شود. ولي نسبت به همسايگان ما كالاي خصوصي است و ما 10 نفر بايد هزينه آن را بپردازيم. هزينه امنيت اين منطقه را چه كسي بايد بدهد؟ طبعا همه اهالي از جمله ما. امنيت چيزي نيست كه هزينه‌اش را يك نفر يا يك خانوار بدهد و او به تنهايي استفاده كند، همه از آن بهره‌مند مي‌شوند. بهداشت چطور؟ آيا خصوصي است يا عمومي؟ اينجا قضيه فرق مي‌كند. حداقلي از آن عمومي است. ما نمي‌توانيم يك محيط يا شهر پاك داشته باشيم و هزينه آن را فقط تعداد اندكي بدهند، چون همه استفاده مي‌كنند و محروم شدن از بهداشت نيز موجب مشكل براي همه مي‌شود. پس حداقلي از بهداشت عمومي است. آموزش هم كمابيش همين طور است. البته تفاوت‌هايي دارد كه فعلا به آن نمي‌پردازم ولي اين خدمات دو وجه دارند، كه حداقلي از آنها را بايد عمومي دانست و با هزينه دولت در اختيار مردم قرار داد. واكسن نيز در هر دو قالب قابل طرح است. براي مثال واكسن آنفلوآنزا خريدني بود ولي واكسن فلج اطفال به‌طور قطع بايد مجاني باشد. چون نتايج آن عمومي است و برخلاف يك كالاي خصوصي مثل كفش است كه منفعت آن مستقيما متوجه مصرف‌كننده است. در واكسن فلج اطفال تبعات پولي شدن و عدم مصرف متوجه جامعه نيز مي‌شود، ولي كفش كم كيفيت پوشيدن مشكلي ايجاد نمي‌كند. واكسن كرونا از كدام نوع است؟ فرض كنيد در آن سالن 10 نفري به دلايلي قحطي آب رخ دهد. مثلا روزانه بيش از 20 ليتر آب نباشد. آيا مي‌توان آن را به عنوان كالاي خصوصي تعريف كرد و هر كس به تناسب پولش آن را بخرد؟ قطعا خير. اينجا مشكل اخلاقي و بقاي افراد مطرح است. حتما جنگ خواهد شد. بهترين راه‌حل توزيع آب به ازاي هر نفر دو ليتر است. يا حداقلِ مورد نياز براي هر فرد توزيع شود و اضافه بر آن به نحو ديگري تخصيص يابد. واكسن كرونا به نحوي شبيه جيره‌بندي آب است كه دولت بايد بخرد و يكسان توزيع كند. ولي آيا هيچ راهي براي فروش هست؟ شايد بتوان براي واكسن كرونا وضعيتي تركيبي در نظر گرفت، مشروط بر اينكه حداقل واكسن لازم، براي تعداد زيادي از طبقات جامعه فراهم شود و فقط تعداد معدودي وارد بازار واكسن شوند. اين كار شايد در كشورهاي ثروتمند كه دولت‌هاي قدرتمند و پاسخگو دارند عملي باشد، ولي در ايران كارساز نخواهد بود. به محض قابل خريد شدن واكسن، دولت شانه خود را از بار مسووليت تهيه و عرضه واكسن خالي مي‌كند و جامعه را به وضعيتي مي‌رساند كه در مثال فوق گفتم. ماده كمياب شده و البته حياتي، مثل آب و هوا را كه به جاي جيره‌بندي، و عرضه يكسان و برحسب نياز و اولويت، به بازار عرضه و تقاضا واگذار مي‌كند و اين يعني جنگ تمام‌عيار قدرتمندان و ثروتمندان عليه ضعفا و فقرا. قدرت و ثروت براي جامعه بد نيست، ولي نه اين اندازه كه شكاف آن، حيات فقرا و ضعفا را تحت خطر قرار دهد كه در اين صورت ستيز داخلي ايجاد خواهد شد يا سرخوردگي شديد به وجود مي‌آيد.