ايران و عربستان سعودي نخستين گام را برداشتند
فرصت برابر برد - برد
سارا معصومي
«هيات‌هاي نمايندگي از ايران و عربستان سعودي در 20 فروردين ماه 1400 در پايتخت عراق؛ بغداد با هم ديدار كردند.» خبري كه در 48 ساعت گذشته يا از سوي منابع آگاه ايراني و عربستاني تكذيب شده يا سخنگوي وزارت خارجه ايران ترجيح داده درباره آن سكوت كند. با اين همه پيگيري‌هاي «اعتماد» از 3 منبع متفاوت صحت اين خبر و برگزاري جلسه ميان هيات‌هاي اطلاعاتي و امنيتي ايران با همتاهاي سعودي را تاييد مي‌كند. با گذشت زمان، جزييات بيشتري از ديدار هيات‌هاي ايراني و سعودي منتشر مي‌شود كه البته هيچ‌كدام از مقام‌هاي دو كشور حاضر نيستند صحت اين جزييات را تاييد كنند.
فايننشال تايمز چه نوشت؟
براساس گزارش اختصاصي رسانه انگليسي فايننشال تايمز، مصطفي الكاظمي، نخست‌وزير عراق نقش اصلي را در طراحي و اجراي مذاكرات مستقيم ميان تهران و رياض برعهده داشته است، مذاكراتي كه پس از 5 سال وقفه در رابطه دو كشور در روز 20 فروردين ماه برگزار شده و گفته مي‌شود كه مثبت هم بوده است. در حالي كه مقام‌هاي سعودي برگزاري چنين جلسه‌اي را تكذيب مي‌كنند اما فايننشال تايمز ادعا مي‌كند كه «خالد بن علي الحميدان» رييس سازمان اطلاعات اين كشور رياست هيات مذاكره‌كننده عربستان را برعهده داشته و البته مشخص نيست كه از ايران چه كسي مقابل الحميدان نشسته است.
در حالي از مصطفي كاظمي به عنوان مرد پشت پرده اين مذاكرات ياد مي‌شود كه كاظمي در جريان سفر به تهران و رياض آشكارا از تمايل بغداد براي اين ميانجي‌گري سخن گفته بود و حالا به نظر مي‌رسد كه در اين مسير موفق هم عمل كرده است. نام مصطفي كاظمي كه از مرداد ماه 1399 به عنوان نخست‌وزير عراق كار خود را آغاز كرده بيشتر با مسائل امنيتي گره خورده و شايد اين سابقه در موفقيت او براي ترتيب دادن مذاكرات امنيتي ميان ايران و عربستان سعودي پيش از مذاكرات سياسي بي‌تاثير نبوده باشد.
كاظمي كه در كارنامه سياسي خود رياست سرويس اطلاعاتي عراق را هم دارد از نخستين روزهاي حضور در قدرت با علم به هزينه‌هاي تحميل شده بر عراق به دليل تبديل شدن به مركزي براي تسويه حساب‌هاي بازيگران رقيب منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي، اعلام كرد كه مشتاق است عراق را به پل ارتباطي ميان قدرت‌هاي متضاد در منطقه تبديل كند. در حالي كه كاظمي رابطه حسنه‌اي با ايران دارد به نظر مي‌رسد كه توانسته اعتماد عربستان سعودي را هم جلب كند و همين مساله منجر به ميزباني عراق از مذاكرات ايراني- عربستاني شده است.
ديدار امنيتي‌ها در منطقه سبز بغداد
روز گذشته روزنامه العربي الجديد نيز به نقل از «يك مقام مسوول عاليرتبه عراقي خبر فايننشال تايمز را تاييد و اضافه كرد: اين ديدار در داخل منطقه الخضرا بغداد و در سطح مسوولان امنيتي دو كشور و تحت نظارت «قاسم الاعرجي» مشاور امنيت ملي كشور عراق و زير‌نظر مستقيم الكاظمي برگزار شد. به گزارش «اعتماد» در حالي كه برخي از منابع پرونده يمن را محور ديدار مقام‌هاي ايراني و سعودي دانستند، منبع عراقي مي‌گويد كه اين ديدار بيشتر براي ارزيابي طرفين از مواضع و رويكردهاي يكديگر صورت گرفت و طي آن بررسي پرونده‌اي خاص صورت نگرفت. روز گذشته خبرگزاري رويترز نيز به نقل از يك ديپلمات غربي مدعي شد كه امريكا و انگليس از مذاكرات ايران و عربستان سعودي در بغداد مطلع بوده‌اند. اين گزارش همچنين به نقل از اين منبع غربي ادعا كرده كه محور مذاكرات تهران و رياض دو پرونده يمن و لبنان بوده است.
چرا حالا ؟
بيشترين پرسشي كه پس از انتشار خبر ديدار هيات‌هاي ايراني و عربستاني در بغداد پرسيده مي‌شود اين است كه چرا حالا؟ يافتن پاسخ به اين پرسش با نگاهي دقيق به مجموعه تحولات چندان هم سخت نخواهد بود. اصلي‌ترين تحول صبح روز 21 ژانويه 2021 رخ داد: زماني كه جو بايدن، پيروز انتخابات 2020 با استقرار در كاخ سفيد رسما عنوان چهل‌وششمين رييس‌جمهور ايالات متحده را به خود اختصاص داد و جهان باور كرد كه رياست‌جمهوري دونالد ترامپ تمام شد.
4 سال حضور ترامپ در قدرت شايد براي بسياري از متحدان ايالات متحده يك كابوس باور نكردني بود اما رياض بيشترين بهره‌برداري را از اين فرصت كرد. محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي با خريدهاي تسليحاتي كلان چك سفيد امضايي از ترامپ دريافت كرد. چكي كه در پرونده‌هاي متفاوت از تداوم جنگ در يمن تا قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار تا تشديد تنش با تهران در منطقه خليج‌فارس خرج شد.
جو بايدن از همان رقابت‌هاي انتخاباتي از تغيير قطعي مواضع واشنگتن در قبال رياض در صورت پيروزي خبر داد. بايدن مخالف تداوم جنگ يمن و موافق مشخص شدن دست‌هاي پشت پرده مثله كردن جمال خاشقجي در كنسولگري عربستان در استانبول بود. البته تنها اين دو سياست مستقيم در رابطه با واشنگتن با سعودي نبود كه زنگ‌هاي خطر را در پايتخت عربستان به صدا درآورد بلكه جو بايدن به صراحت اعلام كرده بود كه خواهان بازگشت به توافق هسته‌اي با ايران است. توافقي كه متحدان عربي و عبري ايالات متحده در منطقه توانسته بودند ترامپ را تشويق به عقب‌نشيني از آن كنند.
بازگشت ايالات متحده به برجام صرفا به معناي محدود شدن برنامه هسته‌اي ايران يا نظارت فراپادماني آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بر برنامه ايران نيست بلكه به معناي عادي شدن رابطه تجاري، مالي و بانكي ايران با جامعه جهاني و پايان سياست فشار حداكثري ايالات متحده عليه ايران نيز هست. بازگشت ايالات متحده به برجام به معناي قرار گرفتن دوباره تهران و واشنگتن در مسير كاهش تنش است و اين در حالي است كه عربستان سعودي درست مانند رژيم اسراييل از تنش ميان ايران و ايالات متحده تغذيه مي‌كند.
جو بايدن اندكي پس از حضور در كاخ سفيد دستور بازنگري در سياست حمايتي ايالات متحده از ائتلاف سعودي در جنگ يمن را صادر كرد و در حالي كه هنوز سعودي از شوك اين تصميم خارج نشده بود، اسناد طبقه‌بندي شده درباره قتل جمال خاشقجي منتشر شد. اسنادي كه نشان مي‌داد محمد بن سلمان، وليعهد عربستان دستور اين قتل را صادر كرده است. البته كه دولت بايدن مراعات متحد قديمي خود را كرده و از متهم شناختن مستقيم وليعهد پرهيز كرد.
از سوي ديگر دولت بايدن صراحتا اعلام كرد كه چين را اصلي‌ترين تهديد براي ايالات متحده مي‌داند و براي كاستن از تبعات اين تهديد بايد از هزينه‌ها در غرب آسيا كاست و منابع مالي را متوجه مهار و مقابله با قدرت روزافزون چين كرد. اصرار بايدن براي مشخص شدن وضعيت نيروهاي ايالات متحده در افغانستان و چراغ سبز نشان دادن به واگذاري بخشي از مذاكرات صلح در افغانستان به سازمان ملل متحد و اظهارات آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات متحده مبني بر استقبال از حضور ايران در اين مذاكرات نيز به عربستان نشان داد كه بايدن در كاستن از دل‌مشغولي‌هاي ايالات متحده در غرب آسيا جدي است و عربستان نيز تافته جدا بافته‌اي براي او نيست.
عربستان سعودي در حالي زنجيره تحولات جديد را تماشا كرد كه در چند ماه اخير بر ميزان حملات حوثي‌هاي يمن به مراكز حساسي چون پالايشگاه‌هاي نفتي و فرودگاه‌هاي عربستان هم افزوده شد. قطع حمايت‌هاي ايالات متحده از عربستان در جنگ يمن به علاوه فاصله گرفتن امارات متحده عربي از عربستان در اين پرونده و بالا رفتن هزينه‌هاي امنيتي تداوم اين جنگ عملا رياض را متوجه يك واقعيت تلخ كرد: يمن در حال تبديل شدن به باتلاقي براي عربستان است و رياض بايد هر چه سريع‌تر از عهده مديريت خروج نسبتا آبرومندانه از اين باتلاق برآيد.
به گزارش «اعتماد» آغاز گفت‌وگو ميان عربستان و ايران به نظر بسياري از كارشناسان نشان مي‌دهد كه انتخاب جو بايدن در حال ايجاد تغيير در معادله‌هاي منطقه‌اي است. پيش از اين نيز در ماه ژانويه در حالي كه تنها چند روز از آغاز به كار دولت جديد در ايالات متحده مي‌گذشت، رياض به بيش از 3 سال حصر قطر پايان داد. يكي از اصلي‌ترين دلايل تنش ميان عربستان و قطر، خشم رياض از نزديكي رابطه تهران و دوحه بود. بسياري از ناظران اين تحولات اعتقاد دارند كه محمد بن سلمان براي دلبري ديپلماتيك از جو بايدن از تداوم تنش با قطر صرف‌نظر كرد. پس از خانه‌تكاني در سياست عربستان نسبت به قطر اكنون نوبت به برداشتن گام‌هايي در رابطه با ايران رسيده است. عربستان سعودي از نخستين روزهاي حضور بايدن در كاخ سفيد تلاش كرد، شانس خود را براي به تعويق انداختن احياي برجام امتحان كند. مقام‌هاي متفاوت سعودي در سه ماه و نيم گذشته مواضع متفاوتي در قبال احياي برجام داشتند. گاه خواهان حضور كشورهاي منطقه در مذاكرات هسته‌اي جديد با ايران شدند و گاه تاكيد داشتند كه هر گونه مذاكره جديد با ايران بايد مسائل منطقه‌اي و برد موشك‌هاي ايران را هم شامل شود. درنهايت رايزني‌ها در وين براي احياي توافق هسته‌اي از قريب به دو هفته پيش آغاز شد و در حالي كه رابرت مالي، نماينده ايالات متحده در اين رايزني‌ها نيز در وين حضور دارد هيچ‌كدام از مطالبه‌هاي سعودي مورد توجه قرار نگرفت. با اين وجود مقام‌هاي سعودي از تلاش براي به تعويق انداختن احياي توافق دست نكشيده‌اند و گزارش‌هاي رسيده از وين تا واشنگتن از تلاش‌هاي پشت پرده آنها حكايت دارد اما انتشار خبر ديدار هيات‌هاي امنيتي عربستان با ايران نشان مي‌دهد كه رياض در حال تلاش براي تطبيق خود با واقعيت احياي برجام و تبعات آن است. به نظر مي‌رسد كه عربستان تلاش دارد شانس خود براي پايان دادن به جنگ يمن در نتيجه گفت‌وگو با مقام‌هاي ايراني را امتحان كند. پس از روي كار آمدن دولت بايدن، رايزني‌ها با ايران به منظور كمك به پايان يافتن جنگ يمن سرعت گرفت و اكنون به نظر مي‌رسد كه سعودي مذاكره مستقيم با ايران در اين فقره را خالي از لطف نمي‌داند.
برد - برد براي ايران و عربستان
تايمز اسراييل در اين باره مي‌نويسد: در حالي كه تلاش‌هاي بين‌المللي براي پايان دادن به جنگ يمن سرعت گرفته، خبر ديدار هيات‌هاي ايران و عربستان در بغداد قابل توجه است. عربستان سعودي و دولت ايالات متحده اخيرا طرح‌هاي جداگانه‌اي براي برقراري آتش‌بس در يمن داده‌اند اما حوثي‌ها تاكنون هيچ‌كدام از اين طرح‌ها را قابل قبول ندانسته‌اند. از زماني كه جو بايدن كار خود را در كاخ سفيد آغاز كرده، تغييراتي در رويكرد واشنگتن نسبت به پرونده يمن آغاز شده از جمله آنكه او تصميم ترامپ مبني بر قرار دادن نام حوثي‌ها در ليست نهادهاي تروريستي خارجي را ملغي كرده است. همزمان كمك‌هاي ايالات متحده به مناطق تحت اختيار حوثي‌ها هم ارسال شده است.
ولي نصر، تحليلگر ارشد مسائل ايران در توييترش درباره ديدار هيات‌هاي ايراني و عربستاني نوشت: شايد احياي كامل رابطه ميان ايران و عربستان در دسترس نباشد اما گفت‌وگو با ايران حداقل هزينه‌اي است كه عربستان بايد براي پايان دادن به جنگ يمن پرداخت كند. همزمان ايران نيز مي‌تواند از كارت گفت‌وگو با همسايه براي پايان دادن به جنگ يمن در مذاكرات هسته‌اي استفاده كند.
تريتا پارسي، كارشناس ارشد سياست خارجي در توييترش در اين باره نوشت: دخالت نظامي ايالات متحده در غرب آسيا شركاي اين كشور را به انجام اقدام‌هاي ثبات‌زدا و تنش‌آفرين تشويق كرده است. هر زمان كه واشنگتن قصد كاهش اين مداخله نظامي را داشته ما شاهد رفتارهاي بهتري در منطقه از سوي بازيگران منطقه‌اي بوده‌ايم. تا زماني كه عربستان سعودي بتواند روي كمك ايالات متحده براي برپا كردن جنگ با ايران حساب باز كند از توسل به ديپلماسي با همسايگانش باز خواهد زد. عربستان تنها زماني به ديپلماسي منطقه‌اي روي مي‌آورد كه بداند ايالات متحده ديگر چك سفيد امضا براي او نخواهد كشيد. همگي به ياد داريم كه(شهيد) قاسم سليماني حامل پيامي براي عربستان سعودي بود كه توسط ايالات متحده‌‌اي‌ها ترور شد و با اين ترور احتمال گفت‌وگو ميان ايران و عربستان هم از بين رفت. در حال حاضر انتشار خبر ديدار هيات‌هاي ايراني و عربستاني نشان مي‌دهد كه انتخاب جو بايدن در حال تاثيرگذاري بر تغيير معادله‌ها در منطقه است. با توجه به آنكه حملات حوثي‌ها به عربستان و همزمان گفت‌وگوها براي احياي برجام در وين سرعت گرفته، مي‌توانيم انتظار داشته باشيم كه گفت‌وگوهاي ايران و عربستان هم با سرعت بيشتري دنبال شوند.
به گزارش «اعتماد» هر چند كه آغاز گفت‌وگوهاي امنيتي ميان ايران و عربستان سعودي را مي‌توان نشانه خارج شدن رابطه دوجانبه از بن‌بست كامل در 5 سال گذشته دانست اما هنوز براي تعبير اين ديدار به احياي كامل رابطه بسيار زود است. محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي به نسلي از رهبران با تجربه اين خاندان كه گفت‌وگو با ايران را به‌رغم هر گونه رقابت منطقه‌اي مفيدتر از قطع رابطه مي‌دانستند، تعلق ندارد و رفتارهاي او در چند سال اخير به وضوح در بالا رفتن ديوار بي‌اعتمادي ميان ايران و عربستان نقش پررنگي ايفا كرده است. با اين وجود مقام‌هاي متفاوت ايراني از رييس‌جمهور تا وزير خارجه بارها و بارها اعلام كردند كه براي هر گونه گفت‌وگو با مقام‌هاي سعودي آماده هستند و روز گذشته نيز سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه با بيان اينكه از گفت‌وگو با رياض استقبال مي‌كنيم بر موضع قبلي تهران صحه گذاشت.
فارغ از آنكه شرايط ميداني، عربستان را به سمت پذيرش گفت‌وگو با ايران سوق داده تهران مي‌تواند از پنجره‌اي كه مصطفي كاظمي، نخست‌وزير عراق باز كرده در راستاي تامين به برقراري ثبات و امنيت در منطقه استفاده كند. سياستي كه در شرايط احياي برجام و رفع تحريم‌هاي ايالات متحده مي‌تواند دست تهران در سرعت بخشيدن به ترميم اقتصاد آسيب ديده و جلب سرمايه‌گذاري خارجي ايمن را بازتر كند. مجموعه تحولات ايران و عربستان را در موقعيتي قرار داده كه مي‌توانند با پيشبرد گفت‌وگوها در چند مرحله 1- مديريت تنش 2- كاهش تنش 3- تكيه بر منافع مشترك براي حل اختلاف‌ها و 4- آغاز گفت‌وگوهاي سياسي دو جانبه راهبرد برد- برد را جايگزين باخت- باخت كنند.
جواد ظريف، وزير خارجه ايران بارها اعلام كرده كه از هر گونه بي‌ثباتي و ناامني در غرب آسيا تمام بازيگران منطقه‌اي متضرر خواهند شد و شايد در واپسين ماه‌هاي حضور او در وزارت خارجه فرصتي براي جبران فرصت‌هاي از دست رفته در 8 سال گذشته فرا رسيده است.