آسيب‌پذيري شهرهاي جديد در برابر زلزله

19 ارديبهشت 1399 زمين لرزه‌اي با بزرگاي ٥ در ژرفاي ٧ كيلومتر در مشا دماوند به مركزيت امامزاده هاشم آمل و منطقه مشا دماوند رخ داد و در آبسرد، گيلان، گيلاوند و رودهن و بيشتر نقاط تهران احساس شد. بعد از زلزله، يك بررسي براي ميزان تخريب و آسيب‌ديدگي مسكن مهر و ساير منازل مسكوني در شهر پرديس انجام داديم. منطقه مورد بررسي در فاصله ١٥ كيلومتري از كانون زلزله قرار داشت. مشخص شد كه آسيب‌پذيري مسكن مهر در 15 كيلومتري كانون حتي از خانه‌هاي واقع در كانون زلزله در شهرك مشا دماوند بيشتر بوده است. مسكن مهر يا مسكن اقشار كم‌درآمد در قالب بند د تبصره ۶ قانون بودجه سال ۱۳۸۶ آغاز و مصوب شد سالانه تعداد يك ميليون و پانصد هزار واحد مسكوني يا زمين در سطح كشور واگذار شود. مبناي اصلي مسكن مهر بر اين امر است كه ارزش زمين، بخش قابل توجهي از هزينه تمام شده مسكن را به خود اختصاص مي‌دهد. اين سهم در كل كشور در دوره ۳۵ ساله برابر ۴۰ درصد و در دهه اخير برابر ۴۵ درصد بوده است همچنين در استان تهران اين سهم بالغ بر حدود ۶۰ درصد است. بنابراين با حذف يا كاهش ارزش زمين از هزينه تمام شده مسكن مي‌توان تا حدود زيادي هزينه مسكن را كاهش داد. بنابراين طرح مسكن مهر بر اجاره بلندمدت زمين جهت احداث مسكن مبتني است. در دولت‌هاي نهم و دهم ۷۸۰ هزار واحد و در دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم يك ميليون و ۲۵۵ هزار واحد مسكن مهر تحويل شد. شهرهاي جديد در تهران و ساير كلان‌شهرها از تراكم جمعيت بالايي برخوردار هستند و اين تراكم جمعيت در زمان وقوع زلزله آسيب‌پذيري بسيار زياد و تلفات بالايي را رقم مي‌زند. پيش از اين در بسياري از شهرهاي بزرگ ايران به دليل عدم رعايت حريم گسل، حجم گسترده‌اي شهرسازي روي پهنه‌هاي خطرناك از نظر زلزله انجام شده است. در شهرهاي جديد در حال توسعه مانند شهر پرديس نيز مشاهده شد كه عملا هيچ حريمي براي مخاطرات طبيعي از جمله زمين‌لرزه رعايت نشده و نمي‌شود. 
 شهر جديد پرديس در حومه شمال شرقي استان تهران واقع شده است و در صورت تحويل نهايي تمامي مسكن‌هاي مهر، جمعيت شهر جديد پرديس به حدود 450 هزار نفر خواهد رسيد. طبق برآورد صورت گرفته در سال ۱۳۹۳ دو ميليون و ۱۰۰ هزار نفر در محدوده گسل شمال تهران ساكن بوده‌اند كه يكي از بيشترين تراكم‌هاي جمعيتي ساكن روي يك گسل فعال در يك كلان‌شهر مهم در جهان است. اين حجم از جمعيت ساكن در اين منطقه، ساخت و ساز روي دامنه با شيب بالا، نزديكي به گسل مشا و محل تلاقي آن با گسل شمال تهران، استفاده از مصالح بي‌كيفيت و عدم توجه به اصول مهندسي سازه در بسياري از ساختمان‌هاي اين شهر جديد- به ويژه در مسكن‌هاي مهر- در زمان وقوع زلزله مي‌تواند منجر به فاجعه شود. 45 هزار مسكن مهر در شهر جديد پرديس در فازهاي 5، 8، 9 و11 تا سال 1399 وجود داشته است كه پس از وقوع زلزله 19 ارديبهشت 99 و بازديد از محدوده شاهد آسيب بالاي اين واحدهاي مسكوني بوديم. در برخي از ديوارها و سقف بناها در طبقات 4 به بالا در فازهاي 8 و 5 ترك‌ها و شكاف‌هاي عميقي به وجود آمده بود كه نشان آسيب‌ديدگي و آسيب‌پذيري شديد اين مسكن‌ها بود. عده كثيري از ساكنين مسكن مهر پرديس بعد از وقوع زلزله ارديبهشت 99 و در بازديد ما از منطقه نگراني خود را از ايجاد شكاف‌ها و ترك‌هاي عميق در منازل خود ابراز مي‌كردند. در فضاهاي زيرزميني مانند پاركينگ و انباري‌ها تخريب زيادي از ناحيه سقف مشاهده مي‌شد كه خبر از عدم كيفيت مناسب مصالح استفاده شده، مي‌داد.
 اين تخريب سازه‌اي در ساختمان‌هايي كه طبق آمار وزارت راه و شهرسازي قرار است در نهايت حدود 30 درصد جمعيت سرريز كلان‌شهري در كشور را در خود جاي دهد، در مقابل يك زلزله متوسط- با بزرگاي 5- بسيار نگران‌كننده است زيرا گسل مشا توان ايجاد زلزله‌اي با بزرگاي 7 را نيز دارد كه در صورت وقوع زلزله‌اي با اين مقياس تلفات جاني بسياري‌- به ويژه در ساختمان‌هايي اينچنين ناپايدار و غيرتاب‌آور به همراه خواهد داشت. قرارگيري شهرهاي جديد به خصوص شهر جديد پرديس در حريم گسل‌هاي فعال همچنين بي‌توجهي به اصول مهندسي در سازه‌ها زندگي ناايمني را براي ساكنين مساكن مهر رقم زده است. از اين‌رو به منظور سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي كاهش آسيب‌پذيري ابنيه شهري در مقابل زلزله و ارايه تصويري روشن از وقوع احتمالي زلزله شديد و عواقب ناشي از آن، ارزيابي پهنه‌هاي آسيب‌پذير شهري ضروري است. ضمنا توصيه مي‌شود كه در ايجاد هر نوع مسكن اجتماعي در آينده آنچه بر مسكن مهر در زلزله‌اي متوسط- مانند زلزله 19 ارديبهشت 99- گذشته به دقت مورد توجه قرار گيرد.
دانشجوي دكتري آمايش سرزمين
 دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات