هشدارها نسبت به
گسترش خشكسالي
جدي‌تر شد
به ورشكستگي آبي رسيده ايم
گروه اجتماعي
ظرف روزهاي اخير، مسوولاني در نهادهاي متولي رصد وضعيت خشكسالي، درباره كاهش جدي منابع آبي هشدار دادند و حالا، تجميع اين هشدارها نشان مي‌دهد كه نه تنها كاهش بارندگي در سال جاري، يك بحران جدي را براي منابع آبي كشور رقم خواهد زد، تضييع حقوق ايران توسط همسايگاني كه بايد سهم حقابه خود را از منابع مشترك پرداخت كنند هم بحران خشكسالي و كم‌آبي را تشديد خواهد كرد.
دو هفته قبل اسماعيل نجار؛ رييس سازمان مديريت بحران كشور از وقوع خشكسالي گسترده در كشور خبر داد و گفت: «امسال با خشكسالي در كشور روبه‌رو هستيم و نزديك به ۴۹ درصد كاهش بارندگي در كشور داريم، البته در برخي مناطق اين عدد خيلي بالاتر است و در برخي مناطق شايد كمتر باشد. اما كاهش بارندگي در استان‌هاي جنوبي كشور بيشتر است و بر اساس اعلام هواشناسي، بارندگي تا پايان سال آبي كشور پيش‌بيني نمي‌شود و بنابراين، ممكن است وضعيت سخت و بغرنجي داشته باشيم. به همين منظور جلسه‌اي با حضور وزير نيرو، معاونان او، معاونان آب و خاك وزارت جهاد كشاورزي، مسوولان سازمان برنامه و بودجه و مسوولان هواشناسي برگزار و مقرر شد براي تامين آب مورد نياز به ويژه آب شرب بتوانيم از ماده ۱۰ و ۱۲ قانون مديريت بحران به دولت پيشنهاد دهيم مبلغ سه هزار ميليارد تومان براي اين منظور در نظر بگيرد و اميدواريم اين پيشنهاد نيز در دولت به تصويب برسد چون اين رقم براي كاهش تنش آبي در بخش شرب استفاده مي‌شود اما براي تامين آب حدود ۷ هزار روستا بالاي بيش از ۲۰ خانوار بايد با تانكر يا مواردي از اين موارد اقدام كرد.»
رييس سازمان مديريت بحران، در اين هشدار از مردم درخواست كرد كه در صرفه‌جويي در مصرف آب، مشاركت داشته باشند چون آب؛ اين هديه الهي، نياز تمام شهروندان ايران است در حالي كه اسراف منابع آبي در كلانشهرها، حقوق ساير شهروندان در مناطق گرفتار خشكسالي و محروم را پايمال مي‌كند. چند روز قبل هم يك پژوهشگر آب، هشدارهاي جدي‌تر درباره فراگيري بحران كم آبي در سال 1400 مطرح كرد. مصطفي فدايي‌فرد؛ يك پژوهشگر آب در گفت‌وگو با ايلنا گفت: «سالانه حدود ۹۶ ميليارد مترمكعب در ايران آب مصرف مي‌شود در حالي كه كل منابع آب تجديدپذير كشور حدود ۹۰ ميليارد مترمكعب است، بنابراين از بحران آب عبور كرده‌ايم و به ورشكستگي آبي رسيده‌ايم.»
فدايي‌فرد، در ارزيابي وضعيت خشكسالي و كم‌آبي در كشور، با اشاره به موقعيت جغرافيايي ايران گفت: «حدود ۸۵ درصد از وسعت كشور در منطقه خشك و نيمه‌خشك قرار گرفته است. مقدار بارش در ايران حدود يك‌سوم ميانگين جهاني و ميزان تبخير آب در ايران حدود سه برابر متوسط جهاني است. ضمن اينكه عمده بارندگي‌ها در ايران به سطح محدودي از كشور اختصاص دارد، به‌طوري كه ۷۰ درصد از بارندگي‌هاي سالانه فقط در ۲۵ درصد از سطح كشور و ۳۰ درصد باقيمانده بارندگي‌ها در ۷۵ درصد از سطح كشور نازل مي‌شود. اين در حالي است كه به دليل تغييرات اقليمي در سال‌هاي اخير، هم از مقدار بارندگي‌ها كاسته شده است و هم الگو (يا شدت) بارش، نوع بارش (تبديل شدن برف به باران) و زمان بارش (جا‌به‌جايي بارش از فصل نياز به فصول ديگر سال)، منجر به افزايش شدت خشكسالي‌ها و فراواني وقوع سيلاب‌ها در ايران شده است.»
فدايي‌فرد به چالش اصلي و ديرين كشور اشاره كرد؛ سوءمديريت منابع آب كه در همه اين سال‌ها توسط متوليان رصد وضعيت منابع آبي هم مورد انتقاد قرار گرفته است.
فدايي‌فرد افزود: «بحران آب در ايران به دليل كم آبي و خشكسالي نيست، بلكه به دليل سوءمديريت منابع آب است. بايد پذيرفت كه مديريت منابع آبي كشور اشتباه بوده و در اين ميان استفاده از روش‌هاي غيراصولي برداشت نيز به بحران آب دامن زده است. البته طبق نتايج بررسي‌ها، مقدار بارندگي در كشور طي دو دهه اخير حدود 10 درصد كاهش يافته ولي از مقدار روان آب در دوره مشابه آماري هم، حدود 40 درصد كاسته شده كه مهم‌ترين دليل اين اتفاق، برداشت بي‌رويه از منابع آب زيرزميني و كاهش شديد رطوبت خاك است. در چنين شرايطي، مهم‌ترين اهمال اين بوده كه طي چهار دهه اخير سعي كرده‌ايم همه مشكلات كشور را با فشار بر منابع آب برطرف كنيم. يعني اينكه اشتغال ايجاد شده در كشور توسط دولت‌هاي مختلف، همگي آب‌محور بوده علاوه بر اينكه عدم اشتغالزايي كافي در كشور، باعث شده كه مردم نيز راسا براي كسب درآمد و ارتزاق خانواده، اقدام به برداشت غيرمجاز از آب‌هاي سطحي و زيرزميني كنند.» رييس كميته ارزيابي سيلاب كميته ملي سدهاي بزرگ ايران درباره وضعيت ذخاير آب‌هاي زيرزميني گفت: «در حال حاضر دشت‌هاي اصلي كشور كه سفره‌هاي ارزشمند آب زيرزميني را در خود جاي داده‌اند، همگي و بدون استثنا از وضعيت بحراني برخوردارند و برخي از آنها به دليل برداشت بي‌رويه دچار فرونشست شده و عملا غيرقابل استفاده شده‌اند. عملكرد مخازن آب‌هاي زيرزميني همانند مخازن سدهاي مخزني روي زمين است، يعني در مواقع سيلابي، هم ضريب جريان را كاهش مي‌دهند و از خسارات سيل جلوگيري مي‌كنند و هم حجم زيادي از سيلاب را ذخيره كرده و در موقع نياز آماده مصرف مي‌كنند، با اين تفاوت كه ميزان تبخير از آنها بسيار بسيار اندك بوده و قابل قياس با مقادير تبخير و هدررفت آب از مخزن سدها نيست.»
فدايي‌فرد در بخش ديگري از هشدارهاي خود، اشاره‌اي داشت به بحران فرونشست زمين؛ بحراني كه ظرف روزهاي گذشته هم از مديركل دفتر كنترل سيلاب و آبخوان‌داري سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري موكد شد. ابوالقاسم حسين‌پور، چند روز قبل با ابراز نگراني از نتايج جبران‌ناپذير بهره‌برداري نامناسب از سفره‌هاي آبي زيرزميني گفته بود: «شرايط خشكسالي در ايران ممكن است كه سبب افزايش فشارها بر منابع آب زيرزميني شود و اگر چنين شرايطي را مديريت نكنيم، منابع آب زيرزميني فرصت تجديد حيات را از دست خواهند داد و هشدارهايي كه در خصوص فرونشست زمين داده مي‌شود، به واقعيت تبديل خواهد شد آن هم در حالي كه متاسفانه نرخ فرونشست در ايران بسيار بالاست و دشت‌هاي مهم كشور با بيلان منفي آب مواجه هستند در حالي كه نياز داريم كه ۱۲۵ ميليون هكتار از حوضه‌هاي آبخيز كشور به‌طور كامل تحت پوشش فعاليت‌هاي آبخيزداري و آبخوان‌داري قرار بگيرند.»
فدايي‌فرد هم همين هشدارها را موكد كرد و در توضيح خطر جدي فرونشست زمين گفت: «پديده فرونشست زمين متاسفانه به‌شدت در حال گسترش است، علاوه بر اينكه زيرساخت‌هاي كشور مانند راه‌ها، ريل‌ها، خطوط لوله، پل‌ها و ساير ابنيه هم باعث از بين رفتن مخازن زيرزميني شده و توازن چرخش بارش و روان آب را تخريب مي‌كند كه در نهايت، منجر به كاهش شديد منابع آب تجديدپذير كشور خواهد شد. علاوه بر اين، با وجود آنكه طرح‌هاي بسيار خوبي در زمينه تعادل‌بخشي آب‌هاي زيرزميني تهيه شده، به دليل كمبود منابع مالي و اعتباري و تخصيص نامناسب بودجه، عملا فعاليت موثري در اين زمينه به انجام نرسيده است كه منجر به احيا شود و منابع آب زيرزميني كشور در حال نابودي هستند. ظاهرا مردم و مديران كشور هنوز به عمق فاجعه ورشكستگي آبي پي نبرده‌اند!»
فدايي‌فرد در بخش ديگري از صحبت‌هاي خود، به ضعف دولت‌ها در سهم‌خواهي از منابع آبي مشترك با همسايگان هم اشاره كرد و ضمن اشاره به تاثير قابل توجه اين مدل از سوءمديريت در بحران كم آبي كشور گفت: «به نظر من فعاليت كشورهاي همسايه ايران در كنترل منابع آبي مشترك‌شان با ايران، بسيار زياده‌خواهانه بوده است. فعاليت‌هاي تركيه در خصوص مال خود كردن كل منابع آب سطحي مشترك خود با كشورهاي همسايه بسيار گستاخانه و غيرقابل قياس با ساير كشورها مانند افغانستان است. ثبات سياسي، امنيتي و اجتماعي كشورها در مديريت منابع آب مشترك با كشورهاي همسايه‌شان بسيار تاثيرگذار است. با توجه به ثبات روزافزون عراق و افغانستان، ممكن است در آينده نزديك شاهد گستاخي هر چه بيشتر اين كشورها در خصوص منابع آبي مشترك‌شان با ايران باشيم و همانند روند نامناسب تقسيم رژيم حقوقي درياي خزر، متضرر شويم.»
اما حالا با اين بحراني كه به اقصي نقاط كشور سركشي مي‌كند و هيچ تكه‌اي از نقشه ايران را بي‌نصيب نمي‌گذارد چه بايد كرد؟ فدايي‌فرد در تشريح راهكارهاي موجود گفت: «برخي سياست‌هاي كلان كشور در راستاي تشديد بحران منابع آب هستند. مانند سياست‌هاي افزايش جمعيت، خودكفايي محصولات كشاورزي، افزايش تنش‌هاي بين‌المللي، تخصيص نامناسب منابع مالي و اعتباري، غيرشفاف بودن سياست‌هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، بي‌توجهي به گسترش رانت و فساد در كشور، عدم پاسخگويي مديران و مسوولان و... كه لازم است به عنوان اولين راهكار در اولين فرصت مورد بازنگري و اصلاح قرار گيرند. راهكار بعدي اين است كه از پتانسيل‌هاي فراوان كشور براي درآمدزايي و ايجاد اشتغال و توسعه پايدار بهره ببريم. پتانسل گردشگري ايران اگر در دنيا بي‌نظير نباشد لااقل بسيار كم‌نظير است ولي به دليل وجود محدوديت‌هاي خودخواسته (كه بسياري از آنها حتي در كشور عربستان سعودي كه مهد اسلام است نيز وجود ندارد)، نمي‌توانيم از اين ظرفيت بهره‌گيري كنيم. لازم به ذكر است كه بسياري از كشورهاي دنيا با پتانسيلي بسيار اندك و غير قابل مقايسه با پتانسيل‌هاي گردشگري ايران، از درآمدهاي حاصل از گردشگري، ايجاد اشتغال كرده و كشورهاي‌شان را اداره مي‌كنند و مجبور نيستند كه منابع آب كشورشان را نابود كنند.راهكار ديگر، توجه به آب مجازي و ردپاي آب (water footprint) و سپس، بودجه‌ريزي مناسب و شفاف است. اگر بناست به توسعه پايدار برسيم بايد نهادهاي حكمراني (نهاد دولت، نهاد قانونگذار و نهاد قضايي) بهبود يابند. نهاد قضاوت بايد مستقل و مقتدر و در دسترس و ارزان و سالم و قانونمند باشد و اگر چنين باشد، بسياري از افراد جامعه سراغ فساد نمي‌روند و به توليد فكر خواهند كرد، البته، آدم‌هاي خوب نياز به نهادهاي خوب و بي‌نقص دارند. وقتي آرمان ما خوب باشد و فكر ما خوب باشد، مشكلي پيش نخواهد آمد. در حالي كه رسيدن به هدف و آرمان خوب نيازمند وسيله و ابزار مناسب است. نهادها در انتخاب مسير مشوق مردم هستند و انگيزه‌ها را جهت مي‌دهند. »
روز جمعه آخرين هشدار درباره بحران كم‌آبي از زبان احد وظيفه مطرح شد. رييس مركز ملي خشكسالي و مديريت بحران سازمان هواشناسي، روز جمعه ضمن تشريح آخرين وضعيت بارش‌ها و خشكسالي در كشور گفت: «در اين شرايط بايد به مساله پايداري سرزمين توجه كنيم و بي‌محابا از آب‌هاي زيرزميني استفاده نكنيم چراكه مشكل فرونشست زمين در كشور بسيار جدي است.»
وظيفه در گفت‌وگو با رسانه‌هاي جمعي ضمن اشاره به اينكه از ابتداي سال آبي جاري تاكنون در كشور ۱۲۷.۱ ميليمتر بارش داشته‌ايم، اظهار كرد: اين ميزان نسبت به ميانگين بلندمدت كشور حدود ۸۷ ميليمتر - ۴۱ درصد - كمتر است. علاوه بر اين، بارش در تمامي استان‌هاي كشور كمتر از نرمال گزارش شده و شدت كم بارشي در برخي از استان‌ها بسيار بيشتر از ساير نقاط است.
براي مثال بارش‌ها در استان سيستان و بلوچستان ۸۲ درصد، در استان هرمزگان ۸۶ درصد و در استان كرمان ۶۵ درصد كمتر از ميانگين بلندمدت گزارش شده است. همچنين ميزان بارش‌ها از ابتداي مهر ماه گذشته تاكنون در استان‌هاي پربارشي مانند گيلان و مازندران نيز به ترتيب حدود ۲۳ و ۱۷ درصد كاهش داشته؛ ضمن آنكه اوضاع در نوار شرقي كشور بدتر است و استان‌هاي گلستان ۳۸ درصد، سمنان ۳۹ درصد، خراسان رضوي ۴۷ درصد، خراسان جنوبي ۴۶ درصد و خراسان شمالي ۳۶ درصد كم‌بارشي داشته‌اند.
وظيفه در توضيح وضعيت پايتخت هم خبرهاي خوبي نداشت و درباره وضعيت بارش‌ها در تهران گفت: «از ابتداي سال آبي تاكنون در تهران ۲۱۱.۴ ميليمتر بارش داشتيم كه اين ميزان نسبت به نرمال ۴۴ ميليمتر كمتر است. اين يعني در استان تهران هم با كاهش ۱۷ درصدي بارش‌ها مواجه هستيم.»
آخرين خبر رييس مركز ملي خشكسالي و مديريت بحران سازمان هواشناسي، حسن ختام آستانه ورود به بحران خشكسالي بود. وظيفه گفت: «به‌طور كلي سال آبي ۱400-۱399 يكي از بدترين سال‌هاي آبي در ايران بوده است. گاهي اوقات در كشور ما كم‌بارشي در پاييز و زمستان با بارش‌هاي بهاره جبران مي‌شود اما متاسفانه در اين فصل نيز بارش خاصي نخواهيم داشت. هرچند كه اوضاع در ارديبهشت‌ماه بهتر بود اما طي فروردين برخي از استان‌هاي ايران هيچ بارشي دريافت نكردند. در چنين شرايطي به دليل كاهش بارش و ذوب برف، ذخيره آبي در مناطق كوهستاني به شدت كاهش پيدا مي‌كند و اين وضعيت ما را در شرايط تنش آبي قرار خواهد داد. در حال حاضر نيز مي‌توان گفت كه بسياري از نقاط ايران در جنوب و شرق كشور در شرايط تنش آبي هستند و كاهش بارش‌ها مي‌تواند حتي روي تامين آب شرب نيز اثرات خود را نشان دهد.»
كمبود آب جدي است
اين مقام مسوول، همچون باقي متوليان رصد وضعيت خشكسالي در كشور هم يك درخواست جدي از همه شهروندان داشت. وظيفه با تاكيد بر اينكه «در حال حاضر كمبود آب جدي است» خطاب به همه مردم ايران، به تمام مسوولان و متوليان امور مرتبط با كشاورزي گفت: «در حال حاضر نياز آبي كشور نسبت به گذشته بيشتر شده است و بايد از به‌صرفه‌ترين راهكارها براي آبياري زمين‌هاي كشاورزي استفاده كرد. ما بايد در اين شرايط به مساله پايداري سرزمين توجه كنيم و بي‌محابا از آب‌هاي زيرزميني استفاده نكنيم چراكه مشكل فرونشست زمين در كشور بسيار جدي است و مي‌تواند سرزمين را از شرايط زيستي خارج كند.»