تشيع در امريكا
محمود فاضلي
كتاب «تشيع در امريكا» تاليف پروفسور «لياقت ناتاني تكيم» استاد دانشگاه مك‌مستر كانادا، با ترجمه دكتر عباس اقدسي عضو هيات‌علمي دانشكده الهيات و معارف اسلامي به چاپ رسيد. اصل اثر را انتشارات دانشگاه نيويورك و ترجمه آن را انتشارات كوير منتشر كرده است.
كتاب «تشيع در امريكا» نخستين اثري است كه تصويري كلان از جامعه شيعيان امريكا، تاريخ ايشان و ساختارهاي قوميتي و هويتي اين گروه ارايه مي‌كند. هم‌اكنون بيش از دو ميليون شيعه در ايالات متحده زندگي مي‌كنند. بر پايه اسناد، ريشه‌هاي تاريخي استقرار اين گروه شيعيان، به حدود صد سال پيش بازمي‌گردد و در عمده شهرهاي بزرگ امريكا همچون نيويورك، لس‌آنجلس، شيكاگو، واشنگتن و دير بورن شيعياني سكوت دارند و به‌رغم تفاوت‌هاي عبادي و مناسكي، شيعيان و اهل سنت ايالات متحده، در مقاطعي از تاريخ، همراه يكديگر وارد خاك امريكا شده و در مكان‌هايي يكسان، به عبادت پرداخته‌اند.
جذابيت اثر فعلي، آگاهي از رفتارهاي قومي و چالش‌هاي درون ديني‌اي است كه اقوام مختلف شيعه، به‌ويژه نسل دوم آنان را، به دليل پايبندي فراوان به آيين و رسوم سرزمين‌هاي اجدادي خود، در رقابت با ساير هم‌كيشان خود قرار مي‌دهد. آقاي «لياقت ناتاني تكيم» رييس شارجه در اسلام جهاني در دانشگاه مك‌مستر در هميلتون انتاريوي كاناداست. وي اهل زنگبار، تانزانياست و در بيش از هشتاد كنفرانس دانشگاهي به ارايه سخنراني پرداخته و 100 نوشته علمي را پيرامون موضوعات متنوع به رشته تحرير درآورده است. او نويسنده بسياري از آثار از جمله «وراث پيامبر: كاريزما و مرجعيت ديني در اسلام شيعه»، «مقدمه‌اي بر اسلام»، «راهنماي زيارت»، «راهنماي زوار» و «پرسش‌هايي از فقه» است. نويسنده از علاقه خود براي چنين تحقيقي چنين ياد كرده است: «علاقه من به تشيع در امريكا زماني ايجاد شد كه به مطالعه ادبيات فزاينده پژوهشي در مورد حضور مسلمانان امريكا، به زودي متوجه شدم كه تجربه مسلمان شيعه ناگفته مانده است و مصمم شدم تا خلأ مذكور را پركنم. شروع كردم به جمع‌آوري داده‌ها و انجام يك نظرسنجي. همچنين با تعدادي از گروه‌ها و اعضاي جامعه شيعيان صحبت كردم.» اين كتاب نخستين اثري است كه تصويري كلان از تاريخ، ساختارهاي قوميتي و هويتي جامعه شيعيان امريكا ارايه مي‌كند. نويسنده تحليل و بررسي كرده كه به‌رغم تفاوت‌هاي عبادي و مناسكي، شيعيان و سنيان امريكا، در مقاطعي از تاريخ، همراه يكديگر وارد خاك امريكا شده و كنار يكديگر و در مكان‌هايي يكسان، به عبادت پرداخته‌اند.
كتاب پنج فصل دارد. پس از مقدمه نسبتا جامع، در فصل نخست مولف به خاستگاه‌ها و تاريخ آغازين جامعه شيعيان امريكا پرداخته است. فصل دوم به بررسي قوميت و هويت در درون اجتماع شيعيان امريكا اختصاص دارد. فصل سوم كتاب به مناسبات ميان شيعيان و سنيان در امريكا، به شرايط سياسي حاكم بر خاورميانه و آسياي جنوبي اشاره دارد. اين فصل به اين مي‌پردازد كه چگونه نزاع‌هاي سياسي و ايدئولوژيك در خارج از كشور بر حوزه‌هاي گوناگون زندگي امريكايي مسلمانان تاثير گذاشته است. فصل چهارم درباره موضوع رهبري شيعيان در امريكا است. فصل پنجم شرحي از فعاليت‌هاي تبليغي و ترويجي شيعيان در امريكاست. سپس ضمايم كتاب، يادداشت‌هاي مولف، منابع و نمايه است. نوشتن پيرامون حوزه‌اي كه بسيار كم مورد كاوش قرار گرفته و پژوهش‌هاي اندكي پيرامون آن موجود است، كار دشواري است. درست است كه حجم نوشتاري نسبتا قابل توجهي درباره زواياي فقهي، كلامي و تاريخي اماميه در پژوهش‌هاي معاصر به چشم مي‌خورد، ولي واقعيت آن است كه نه تنها در تحقيقات غيرفارسي، بلكه در خود ايران و ساير كشورهاي داراي اكثريتي شيعه نيز، كمتر كار دست اولي را مي‌توان يافت كه به جنبه‌هاي اجتماعي شيعه پرداخته باشد. به ندرت هستند آثاري كه به رسوم و مناسك ديني و آييني اماميه، در چارچوبي دانشگاهي عنايت داشته‌اند، ولي از آن ميان نيز، عنايت بسيار اندكي به «فرهنگ عامه شيعيان» و اهميت آن شده است. به‌رغم وجود منابع قوم‌انگارانه بسياري پيرامون مسلمانان در زبان انگليسي، بخش كلان اين مطالعات را توجه به جوامع غيرشيعي تشكيل داده است. به جرات مي‌توان ادعا كرد كه در مواردي هم كه مطالعات پيرامون شيعيان بوده اكثر مطالب به نگارش درآمده پيرامون اسماعيليه، زيديه، طرق مختلف صوفيه و كمتر درباره اثني‌عشريه بوده است. اگر فرض كنيم درصد اندكي نيز به اثني‌عشريه اختصاص پيدا كرده است، خواهيم ديد كه در ميان عمده مطالعات از منظر سياسي و به قلم افرادي به نگارش درآمده كه از ابتداييات شيعه اثني‌عشري كم‌خبر بوده‌اند. در ميان اندك مطالبي هم كه پيرامون اثني‌عشري به قلم محققان به نگارش درآمده است، شايد عده انگشت‌شماري از آثار را بتوان در دهه‌هاي اخير يافت كه با تكيه بر كار دست‌اول ميداني و پيرامون عامه مردم و با رويكردي اجتماعي و انسان‌شناختي صورت گرفته است. آشنايي نويسنده با گروه‌هاي مختلف شيعه، بر پايه مشاهدات ميداني و مشاركت در اجتماعات فراوان جامعه شيعيان امريكا بوده است و همين سبب شده مطالبي دست‌اول در اختيار خوانندگان قرار دهد. كتاب حاضر قطعا از پيشگامان حوزه شيعه پژوهي، با رويكردي اجتماعي است و ترجمه آن، نه تنها مي‌تواند مخاطب داخلي را نسبت به موقعيت اقليتي از شيعيان، در نقطه‌اي تاثيرگذار از جهان آگاه كند، بلكه مي‌تواند راه را براي پژوهش‌هاي هرچه بيشتر و دقيق‌تر آتي نيز بگشايد.