تا پاييز سال گذشته رخ داد
فرار 5.2 ميليارد دلار سرمايه از كشور
گروه اقتصادي
نماگرهاي اقتصادي 3 ماهه سوم سال 99 كه توسط بانك مركزي منتشر شده، نشان مي‌دهد خالص حساب سرمايه همچنان منفي است و تا پاييز سال گذشته حدود 5 ميليارد و 159 ميليون دلار از كشور خارج شده كه با وجود كاهشي حدود 60 درصدي نسبت به مدت مشابه سال 98 اما مي‌تواند زنگ خطري براي اقتصاد كشور به خصوص در سال جاري كه قرار است آينده چند سال كشور تعيين شود، باشد. هر چند كه بالا بودن برابري دلار در مقابل ريال و رسيدن به نرخ‌هاي 32 هزار تومان در اواخر تابستان و اوايل پاييز، راه را بر خروج بيشتر سرمايه‌ها به شكل دلاري تاحدودي بسته اما نبايد از اين موضوع غافل شد كه دورنماي اقتصادي كشور پر از ابهام و نااطميناني است و در اين شرايط نيز افراد ترجيح مي‌دهند سرمايه‌هاي خود را به هر شكلي به دلار تبديل كرده و خارج كنند. در ادبيات اقتصادي، حساب سرمايه بيانگر تغيير در مالكيت دارايي‌هاي كشور و در واقع خالص سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي در داخل كشور است، بدان معنا چنانچه اين حساب مثبت باشد حاكي از افزايش سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي در داخل كشور است و اگر منفي باشد، نشان‌دهنده خروج سرمايه از كشور است. با وجود اينكه مفاهيم فرار سرمايه و خروج سرمايه از كشور متفاوت است اما انتشار آمارهايي از خريد ملك در تركيه توسط ايراني‌ها يا سرمايه‌گذاري در كشورهاي همسايه نشان مي‌دهد كه نگه داشتن سرمايه‌ها هر چند خرد در كشور، اولويت بعدي است و بسياري از ايرانيان به آن فكر كنند و گزينه اول خروج سرمايه است. با وجود اينكه تا سال گذشته، افزايش تورم، نامشخص بودن مشي سياسي و رابطه با غرب به عنوان مهم‌ترين عوامل فرار سرمايه عنوان مي‌شد؛ تصويب ماليات بر عايدي سرمايه و واكنش‌هاي منفي متعاقب آن نيز مزيد بر علت شد تا سال جاري نيز خروج بيشتر سرمايه از كشور رخ دهد.
وضعيت تا پاييز چگونه بود؟
براساس گزارش بانك مركزي نرخ رشد اقتصادي تا پايان پاييز سال گذشته بدون و با نفت به ترتيب 2.9 و 3.9درصد اعلام شد. در اين مدت توليد ناخالص داخلي 928 هزار ميليارد تومان به قيمت جاري 157 هزار ميليارد تومان به قيمت ثابت و تشكيل سرمايه ثابت ناخالص نيز 244 هزار ميليارد تومان برآورد شده بود. از سال 95 تا آذر 99 نقدينگي حدود 150درصد افزايش داشته و از 1253 هزار ميليارد تومان به 3130 هزار ميليارد تومان رسيده است. در اين مدت نيز پايه پولي 127درصد رشد كرده و به
407 هزار ميليارد تومان رسيد. روند اين دو متغير اقتصادي كه بر تورم نيز تاثيرگذار هستند، نشان مي‌دهد كه وضعيت از لحاظ ارزش پول ملي رو به وخامت است و ارزش پولي كه در سال 95 در اختيار داشتيم تا پاييز سال گذشته به شدت افت كرده است. بنابراين پر بيراه نيست اگر افراد مقاصد جديدي براي سرمايه‌هاي خود پيدا كرده و آن را از كشور خارج كنند.
خروج سرمايه؛ كم ولي مستمر
سال 99 پر از فراز و نشيب‌هاي ريز و درشت بود؛ نرخ ارز در شهريور و مهر ماه به كانال‌هاي 32 هزار تومان وارد شد و با وجود اينكه انتخابات امريكا امكان احياي توافق برجام را افزايش داد و در نتيجه نرخ ارز نيز از كانال‌هاي بالاي 30هزار تومان فاصله گرفت اما حساب خالص سرمايه كشور منفي 12 ميليارد و 777 ميليون دلار اعلام كه 20درصد بيشتر از عدد خالص حساب سرمايه در سال 98 برآورد شد. گزارش بانك مركزي نشان مي‌دهد در دهه 90 به جز سال 93 در باقي سال‌ها خالص حساب سرمايه منفي بود كه كمترين آن(بدون در‌نظر گرفتن سال 99 كه تنها 3 فصل از آمار خالص حساب سرمايه منتشر شده) در سال 94 و با منفي دو و نيم ميليارد دلار بود. از سال 90 تا پايان پاييز سال جاري حدود 103 ميليارد و 560 ميليون دلار و از سال 85 تا آذر نيز 169.2 ميليارد دلار از كشور خارج شده است. با وجود اينكه در برخي سال‌ها تحت عنوان توافق برجام و ورود شركت‌هاي خارجي به ايران، برخي متغيرهاي اقتصادي بهبود پيدا كرده بودند اما روند منفي خالص حساب سرمايه تغييري نكرد و حتي بزرگ‌تر نيز شد. براي پي بردن به بزرگي اين اعداد كافي است بدانيم كه كل فروش نفت كشور در دو سال 2019 و 2020 و براساس آنچه اوپك اعلام كرده كمتر از 35 ميليارد دلار بوده و اين ميزان خروج سرمايه به معناي فروش 8 سال و 8 ماه نفت ايران در شرايط تحريم است.
هر جا باشد، ريال نباشد
تداوم خالص حساب سرمايه منفي در كشور زماني مهم مي‌شود كه بدانيم كشورهاي همسايه به خصوص تركيه مقصد اين سرمايه‌ها خواهند بود و از آن نيز به خوبي استفاده مي‌كنند. براساس برخي گزارش‌ها، تعداد ملك خريداري شده در تركيه توسط ايراني‌ها در سال 2020 حدود 7 هزار و 190 ملك بوده در حالي كه در سال 2017 تنها 700 خانه در اين كشور خريداري شده بود. آن چيزي كه اين كشور منتشر كرده، نشان مي‌دهد كه از سال 2018 كه امريكا به صورت يكجانبه از برجام خارج شد، خريد ملك نيز به شدت افزايش يافت. با استناد به آمارهاي بانك مركزي تا پيش از اعلام خروج يكجانبه از برجام حساب خالص سرمايه حدود منفي 20 ميليارد دلار بود كه پس از بازگشت تحريم‌ها به منفي 16 ميليارد دلار رسيد. البته كه نرخ ارز نيز در اين كاهش تاثير زيادي داشت، چراكه تا نيمه اول سال 97 و پيش از به‌رسميت شناختن بازار آزاد، قيمت هر دلار در بازار غيررسمي به 10 هزار تومان نيز رسيده بود. نكته ديگري كه بايد در اين خصوص به آن اشاره كرد، افزايش تمايل به خريد خانه در كشورهاي ديگر به‌رغم افزايش نرخ دلار است.
چقدر نرخ ارز بر خروج سرمايه تاثير دارد؟
تاثير نرخ ارز بر ميزان خروج سرمايه قطعا زياد است اما در شرايطي كه هر روز سفره معيشتي افراد كوچك‌تر و ارزش پول‌شان نيز كمتر مي‌شود حتي اگر معادل دلاري سرمايه، آب برود نيز از كشور خارج مي‌شود. طي سال 97 تا آذر 99 نرخ دلار 150درصد افزايش داشت و از 10 هزار و 300 تومان در پايان آذر 97 به حدود 26 هزار تومان در اواخر آذر سال گذشته رسيد. البته كه در ماه‌هايي قيمت دلار به كانال‌هاي 31 و 32 هزار تومان وارد شد اما آمارها نشان مي‌دهد با وجود اين ميزان افزايش در قيمت دلار، جريان خروج سرمايه ادامه دارد اما به كندي. در سال 97 خالص حساب سرمايه 16 ميليارد دلار بود كه در سال 98 به 6.7 و در پاييز 99 نيز به 5.159 ميليارد دلار رسيد. بنابراين تاثير نرخ ارز بر جريان خروج سرمايه كاملا واضح است. اگرچه با وجود شرايط كشور و عدم ورود ارز به دليل محدوديت در فروش نفت، انتظارها بر افزايش نرخ دلار بود؛ اما همين افزايش نيز توانست جريان خروج سرمايه از كشور را محدود كند. با اين وجود به نظر نمي‌رسد سرمايه‌هاي باقي مانده در كشور در داخل سرمايه‌گذاري شوند و به زودي راهي براي خروج پيدا مي‌كنند.