نفع اقتصادي براي دولت يا زيان زيست محيطي براي كشور!
مردم بر سر دوراهي «تيلاپيا»
فرناز حيدري
«تيلاپيا» يا «مرغ آبزي» واژه‌اي عاميانه براي اشاره به گروه مشخصي از ماهيان است كه خاستگاه اصلي‌شان آفريقا و خاورميانه است اما گونه‌هاي مختلف آنها در بيش از 120 كشور دنيا پرورش داده شده‌اند. تاكنون حدود 100 گونه تيلاپيا در دنيا شناخته شده كه اغلب هم به خانواده «Cichlidae» تعلق دارند و قابليت سازگاري‌شان با طيف مختلفي از شرايط محيطي به نوعي خيره‌‌كننده و از نظر برخي كارشناسان محيط‌زيست و بوم‌شناس‌ها نگران‌كننده است.
شهرت ماهي تيلاپيا در صنعت آبزي‌پروري زبانزد اغلب كارشناسان شيلات است و در مقابل برخي كارشناسان محيط‌زيست معتقد هستند كه تهديدات ناشي از معرفي ناخواسته تيلاپيا به اكوسيستم‌هاي طبيعي به واسطه همين شهرت در سايه قرار گرفته و جدال بين كارشناسان شيلات و محيط‌زيست هم همچنان ادامه دارد.
خوانش اختلاف‌نظرها بر سر «تيلاپيا»
كارشناسان شيلات معتقدند كه ارزش‌هاي اقتصادي حاصل از پرورش ماهيان تيلاپيا را نمي‌توان به راحتي ناديده گرفت چنانچه تيلاپياي نيل (Oreochromis niloticus) يكي از پرتوليدترين گونه‌هاي آبزي تجاري و رقيب اصلي فيله ارزان قيمت ماهي هوكي نيوزيلند در كل دنياست اما از طرفي زيان‌هاي زيست‌محيطي و در عين حال اقتصادي و اجتماعي ناشي از معرفي و استقرار گونه‌هاي مهاجم هم موضوعي نيست كه بتوان به سادگي از كنار آن رد شد.
كشور چين، بزرگ‌ترين توليدكننده و پرورش‌دهنده تيلاپيا در سطح دنياست و بيش از يك‌سوم توليد جهاني تيلاپيا را دراختيار دارد. آبزيان منبع اصلي تامين پروتئين بيش از يك ميليارد نفر در دنيا هستند و اين در حالي است كه صيد بي‌رويه نه‌تنها يكي از مهم‌ترين تهديدهاي درياها و اقيانوس‌ها بلكه حتي تهديدكننده منابع مهم غذايي انساني هم هست. طبق آمار فائو، نزديك 90درصد از ذخاير ماهيان دنيا، يا كامل صيد شده يا برداشت بي‌رويه از آنها صورت گرفته و اين در حالي است كه سرانه مصرف آبزيان در دنيا از دهه 60 ميلادي تاكنون، روندي افزايشي داشته و تامين منابع غذايي پايدار دريايي به يكي از اولويت‌هاي مهم كشورهاي مختلف بدل شده است.
كارشناسان شيلات تاكيد دارند كه هدف از پرورش تيلاپيا، ايجاد امنيت غذايي در كشور است و نمي‌توان با ديدگاه صرف محيط‌زيستي فقط ممنوعيت ايجاد كرد. تيلاپيا با نزديك 4 ميليون تن توليد در بيش از 120 كشور دنيا، رتبه دوم توليد جهاني را بعد از كپورماهيان به خود اختصاص داده و كارشناسان شيلات و آبزي‌پروري هم در توجيه پرورش تيلاپيا اغلب به تامين امنيت غذايي از طريق پروتئين دريايي براي اقشار كم‌درآمد اشاره مي‌كنند.
اما پرسش اين است كه آيا آبزي‌پروري مي‌تواند راه‌حل اين مشكل باشد؟ چه مسائل ديگري را بايد مدنظر قرار داد؟ دغدغه محيط‌زيستي‌ها در اين زمينه چيست؟
كارشناسان محيط‌زيست و بوم‌شناس‌ها معتقدند كه ورود ناخواسته تيلاپيا از طريق راه‌آب‌هاي استخرها به رودخانه‌ها، تالاب‌ها و آبگيرها يك تهديد جدي نه‌تنها براي محيط‌زيست بلكه حتي براي معيشت مردم محلي و صيادان است. كارشناسان محيط‌زيست از معيشت مختل شده مردم به واسطه حضور تيلاپياي زيلي در خوزستان مي‌گويند و نگران هستند كه نمونه‌هاي مشابه ديگر در اكوسيستم‌هاي حساس طبيعت كشور دردسرساز شود.
از طرف ديگر مزيت تغذيه‌اي تيلاپيا هم نسبت به ساير منابع پروتئيني مورد مناقشه است. در حالي كه برخي معتقدند تيلاپيا نسبت امگا ۶ به امگا ۳ بالايي دارد و مصرف آن اشتباه است؛ عده‌اي ديگر علت اصلي مصرف تغذيه‌اي تيلاپيا را تامين پروتئين عنوان كرده و مي‌گويند جذب اسيدهاي چرب ضروري را مي‌توان با مصرف ساير آبزيان جبران كرد.
تيلاپيا، به عنوان يك گوشت ارزان‌قيمت در دنيا شناخته شده و از نظر پروتئين هم غني محسوب مي‌شود حتي اين ماهي از نظر چند ويتامين و ماده معدني مانند سلنيوم، ويتامين ب 12، نياسين و پتاسيم هم واجد ارزش غذايي بالايي است اما كارشناسان تغذيه مي‌گويند كه اگر هدف مصرف‌كننده تامين اسيدهاي چرب مانند امگا 3 است، مصرف سالمون وحشي و قزل‌آلا انتخاب‌هاي سالم‌تر و ايمن‌تري خواهند بود.
در آخرين نشست موافقان و مخالفان تيلاپيا كه حدود يك ماه قبل برگزار شد، دو ديدگاه از جانب كارشناسان شيلات در مورد تيلاپيا مطرح شد كه جاي تعمق دارد؛ نخست، تاكيد بر استفاده از يك منبع غذايي پايدار كه البته در دنيا هم طرفداران زيادي دارد و دوم، نقش موسسه تحقيقات شيلات در مطالعات و پژوهش‌هاي انجام شده. اما موضوع تيلاپيا همواره با چند پرسش جدي روبه‌رو است كه يكي از مهم‌ترين اين سوال‌ها به سازمان حفاظت محيط‌زيست برمي‌گردد؛ سازمان حفاظت محيط‌زيست به منظور مواجهه با تهديدات احتمالي ناشي از حضور گونه‌هاي مهاجمي مانند تيلاپيا در طبيعت تا به امروز چه تدابير سختگيرانه‌اي را مدنظر داشته و چه پروتكل‌هايي را اجرايي كرده است؟
تيلاپياي نيل زير ذره‌بين
تيلاپياي معمولي يا موزامبيك با نام علمي «Oreochromis mossambicus» در حال حاضر به عنوان يكي از بدترين گونه‌هاي مهاجم در دنيا شناخته شده، چراكه از استخرهاي پرورش ماهي يا به صورت تعمدي يا حتي به شكل ناخواسته رها شده و توانسته در محيط‌هاي طبيعي جمعيت‌هاي پايدار تشكيل دهد.
تيلاپياي نيل هم (Oreochromis niloticus) يك ماهي آب شيرين آفريقايي است كه به طور گسترده توسط صنعت‌آبزي‌پروري به زيستگاه‌هاي مختلف در دنيا معرفي شده و در حال حاضر ردپاي حضور آن را مي‌توان در هر كشور استوايي سراغ گرفت. تيلاپياي نيل عمده‌ترين ماهي پرورشي در جهان است كه اين روزها نگراني‌ها در مورد آن بيشتر شده. اين گونه در زيستگاه‌هاي جديد به صورت فرصت‌طلبانه مهاجرت و توليدمثل كرده و به همين دليل با گونه‌هاي بومي رقابت‌هاي بسيار جدي داشته كه از نظر برخي فعالان محيط‌زيست به شدت نگران‌كننده است. البته برخي ديگر از كارشناسان هم مي‌گويند كه ويژگي تهاجمي بودن در زمان جفت‌گيري بيشتر براي گونه‌هايي مطرح است كه آشيان‌سازي مي‌كنند در حالي كه اين مساله در مورد تيلاپياي نيل چندان مصداق ندارد چون اين گونه آشيان‌سازي نمي‌كند و تخم‌ها را در دهان نگهداري مي‌كند. البته در مورد اين گونه هم مانند هر گونه غيربومي ديگر، ابتدا بايد ارزيابي ريسك در هر استان به تفكيك صورت گيرد تا در صورت موافقت محيط‌زيست، مجوز پرورش محدود و در شرايط ويژه صادر شود.
پروتكل‌هاي پيشگيرانه چيست؟
به گفته كارشناسان مستقل محيط‌زيست، پروتكل‌هاي پيشگيرانه سازمان حفاظت محيط‌زيست براي حفظ اكوسيستم‌هاي طبيعي از گونه‌هاي غيربومي و مهاجم مشخص نيست و همين امر نگران‌كننده است، چراكه در استان‌هايي مانند هرمزگان، يك گونه ماهي با نام علمي «Iranocichila hormuzensis» از خانواده سيكليدها هست كه بومزاد ايران بوده و در آب‌هاي منطقه حفاظت شده «گنو» واقع در شمال بندرعباس و حتي در بخش‌هايي از استان فارس زيست مي‌كند و اگر چنانچه پروتكل‌هاي پيشگيرانه براي اين منظور توسط سازمان محيط‌زيست ارائه نشود، تيلاپيا مي‌تواند از لحاظ آشيان اكولوژيك با آن به شدت رقابت كند و درنهايت رقابت منجر به حذف گونه بومي شود. لذا در حال حاضر اصلي‌ترين پرسش كارشناسان مستقل محيط‌زيست و بوم‌شناس‌ها اين است كه آيا اين تهديدها هم در كنار اين فرصت مدنظر سازمان محيط‌زيست قرار گرفته‌اند يا خير؟