سازمان حفاظت محيط‌زيست بارها تاكيد كرده كه اولويت اول اين سازمان حفظ گونه‌هاي جانوري به ويژه يوزپلنگ آسيايي در زيستگاه اصلي است اما مشاهدات اتفاقي اخير يوزها نشان مي‌دهد كه مردم عادي در ثبت نادرترين گربه‌سان درشت‌جثه كشور از كارشناسان حيات وحش موثرتر عمل كرده‌اند. در ارديبهشت سال گذشته ردپاي يك يوز در منطقه بياباني وسيع ريگستان، مشاهده و ثبت شد. در دي‌ماه سال گذشته، دو قلاده يوز در حاشيه جاده عباس‌آباد ميامي ديده شدند. كشف لاشه يك يوز ماده در محدوده شهرستان ميامي در ارديبهشت سال جاري به صورت اتفاقي و تكرار ديده شدن يوزپلنگ آسيايي در حاشيه پناهگاه حيات وحش مياندشت - جاجرم بعد از 4 سال در اواسط خردادماه سال جاري توسط يك دامدار محلي از جمله ثبت‌هاي اتفاقي هستند. محمدحسين كليدري كه حدود 20 سال سابقه فعاليت محيط‌زيست و منابع طبيعي در استان‌هاي خراسان شمالي، رضوي و سطح كشور دارد؛ چندي پيش با يك دامدار محلي از روستاي چهل‌دختران از توابع بخش مركزي شهرستان اسفراين ديدار و گفت‌وگو كرد. دامدار از حيواني گفت كه اصلا نمي‌شناخته و در آب‌بندي موقت آب مي‌خورده كه ناگهان با مشاهده سگ گله و دامدار حالت تدافعي به خود مي‌گيرد؛ خوشبختانه سگ همراه دامدار به يوز آسيبي نرسانده اما محمدحسين كليدري در گفت‌وگو با «اعتماد» تاكيد مي‌كند كه بعد از ديدار و صحبت با اين پيرمرد و اهالي روستاي چهل‌دختران كه در حاشيه زيستگاه يوز آسيايي و آهو ايراني زندگي مي‌كنند؛ دريافته كه براي حفاظت از حيات وحش هنوز در ابتداي راه هستيم و بيش از عمل تاكنون فقط حرف زده شده. گفت‌وگوي «اعتماد» با كليدري؛ عضو شوراي هماهنگي شبكه‌هاي محيط زيست مناطق كشور و هيات‌مديره شبكه زيست محيطي خراسان رضوي را مي‌خوانيد.
گزارش مشاهده يوز در مياندشت چگونه به شما رسيد؟
مشاهده دو فرد يوز در حاشيه جاده عباس‌آباد ميامي باعث اميدواري فعالان محيط زيست در خراسان شمالي شد كه شايد يوز پس از 4 سال به سمت پناهگاه حيات وحش مياندشت بيايد. كريدور عبور يوز از سمت پارك ملي توران به سمت پناهگاه حيات وحش مياندشت جاجرم است و جاده سمنان- مشهد از حاشيه شمالي ذخيره‌گاه زيست‌كره توران گذر كرده و طول محدوده تماس جاده با مرز منطقه در حدود ۴۵ كيلومتر برآورد مي‌شود. پس از مشاهده دو يوز در حاشيه جاده عباس‌آباد، ما چندين‌بار در مسيرهاي ورودي يوز از سمت عباس‌آباد پايش انجام داديم، در اين مسيرها روستاهاي مختلفي است كه شغل اكثر مردم در آنها دامداري از نوع گوسفند، بز و شتر است. متاسفانه اغلب اين دامدارها همراه خود سگ دارند و هر گله را هم معمولا 3 الي 4 سگ همراهي مي‌كند. حتي ساربان‌هاي شتر هم سگ همراه خود دارند در حالي كه سگ به شتر آسيبي نمي‌زند. در سفرهايي كه انجام داديم با جوامع محلي صحبت و اطلاع‌رساني كرديم. چند هفته پيش خبري از جانب اداره كل حفاظت محيط زيست منتشر شد كه محيط‌بان‌هاي شهرستان اسفراين در شمال شرقي مياندشت - جاجرم كه بخشي از شهرستان اسفراين را دربرمي‌گيرد، در محدوده روستاي چهل‌دختران لاشه آهويي را ديده‌اند كه آثار تغذيه يوز بر سر آن تاحدودي مشخص بوده حتي محيط‌بان‌ها از دور حيوان را هم ديده بودند اما موفق به تصويربرداري نشده بودند. حدود يك‌ماه پيش از آن هم خبري آمده بود مبني بر اينكه بره شتر در همان نزديكي چنين زخمي برداشته، بايد بگويم كه يكي از شكارهاي مورد علاقه يوز در مناطق بياباني و كويري بره‌هاي شتر هستند. تا جايي كه اطلاع دارم يوزها معمولا قلب و دل و جگر حيوان شكارشده را در مي‌آورند تا خون كمتري در محل شكار باقي بماند و حيواناتي مانند كفتار كمتر به محل نزديك شوند. بعد از اين خبر همراه يكي از دوستان كه سابقه كار محيط‌باني دارد از حاشيه مياندشت وارد شديم و به سمت روستاي چهل‌دختران كه از توابع بخش مركزي شهرستان اسفراين و در شرق پناهگاه حيات وحش مياندشت - جاجرم است، عازم شديم.
روستاي چهل‌دختران جمعيت زيادي دارد؟
ما در روستا جمعيت زيادي نديديم، تنها تعدادي از خانم‌ها را به صورت انگشت‌شمار ديديم و مردها مشغول دامپروري و سارباني بودند. روستاي چهل‌دختران يك روستاي عشايري است كه دام آنها به سمت مناطق عشايري و كوهستاني سمت شيروان و اسفراين مي‌رود. در حياط يكي از اين منازل با دو خانم تقريبا جاافتاده صحبت كرديم، آنجا متوجه شديم كه پدر يكي از اين خانم‌ها كسي است كه حدود 10 روز قبل يوز را از فاصله بسيار نزديك ديده. آدرس را از خانم‌ها گرفتيم و پيرمرد را سر زمين كشاورزي پيدا كرديم. در زمين ايشان بندآب‌هايي را ديديم كه كشاورزان اغلب در مناطق كم‌آب براي كاشت محصولاتي مانند خربزه مورد استفاده قرار مي‌دهند.
ايشان سر همين زمين كشاورزي يوز را ديده بود؟
بله، حدود 10 روز قبل از تاريخ صحبت ما، در يكي از بندهاي ديم‌كاري كه در آن آب جمع شده بوده، به همراه گله كوچك و يكي از سگ‌هايش يوز را ديده بود. گويا حيوان داخل بند آب بوده و سگ كه براي آب خوردن مي‌رود، با يوز مواجه شده. پيرمرد ديده كه يوز حالت دفاعي گرفته اما چون به هيچ‌وجه حيوان را نمي‌شناخته، به‌شدت ترسيده و تا جايي كه توانسته سگ و گله را سريع از محل دور كرده. سگ هم چون تنها بوده، ترسيده و همراه دامدار آمده.
از كجا اطمينان داريد كه حتما يوز بر سر بند آب بوده؟
اول اينكه اين پيرمرد در معرفي حيوان دقيقا مشخصات يوز را ذكر كرد، دوم اينكه وقتي پوستر اطلاع‌رساني و اينفوگراف را به او نشان دادم، خيلي خوشحال و شگفت‌زده تاكيد كرد كه همين حيوان را ديده. آنجا به او گفتم كه موضوع را سريع به اطلاع اداره محيط زيست شهرستان جاجرم برساند.
مهم‌ترين دغدغه اين دامدار چه بود؟
چون يوز را نمي‌شناخت، نگران اين بود كه يوز به گله‌اش حمله كند اما وقتي برايش توضيح دادم كه اين حيوان به گله حمله نمي‌كند، خيالش راحت شد. ضمنا يكي از مهم‌ترين دغدغه‌هايش اين بود كه آموزش لازم را براي نحوه برخورد با يوز نديده در حالي كه اين اتفاق ممكن است براي ساير دامدارها هم رخ دهد.
دامدارهاي محلي معمولا چند سگ همراه گله دارند؟
متاسفانه اكثر گله‌هاي اطراف اين محدوده، 2 يا 3 سگ همراه گله دارند. گزارش‌هايي از حمله سگ به يوز در ديرباز بوده و به‌طور قطع مي‌تواند در آينده هم مشكل‌ساز شود. امسال گزارش‌هايي داشته‌ايم كه سگ‌هاي گله به آهوها زياد حمله كرده‌اند. آهو يكي از بهترين طعمه‌هاي يوز در زيستگاه طبيعي است اما گزارش صدمه ديدن و كشته شدن بره آهوها امسال توسط سگ‌ها زياد بوده. يكي از چالش‌هايي كه سال‌هاست با آن درگير هستيم، حضور سگ‌هاي بلاصاحب در محدوده مناطق حفاظت‌شده محيط زيست و پارك‌هاي ملي است. يكي از معضلات اين سگ‌هاي بلاصاحب اين است كه اغلب بره‌هاي قوچ و ميش و آهو را مي‌خورند، به حيواناتي مانند يوز كه ضعيف‌تر هستند، حمله مي‌كنند و از طرف ديگر حضور گرگاس (دورگه سگ و گرگ) هم به نوبه خود يك معضل است. اين موجود قوي و همه‌چيزخوار است در نتيجه هم براي انسان و هم براي حيات وحش مي‌تواند بسيار خطرناك باشد.
با توجه به اينكه پناهگاه حيات وحش مياندشت به عنوان يكي از زيستگاه‌هاي يوز شناخته شده، چرا پيش از اين از انجمن‌هاي فعال يا حتي سازمان محيط زيست جهت آگاه‌سازي مردم محلي اقدام نكرده؟
در يك دوره‌اي سازمان حفاظت محيط زيست خوب عمل كرد و بحث تنوير افكار عمومي جدي گرفته شد اما نسل‌ها عوض مي‌شوند و بديهي است كه اگر آموزش تكرار نشود، در نهايت فراموش خواهد شد. من ابتدا نقد را به خودم به عنوان يك فعال زيست محيطي و كنشگر اجتماعي وارد مي‌دانم، ما به اين روستاها يا سر نزده‌ايم يا كمتر سر زده‌ايم در حالي كه در حاشيه زيستگاه‌هاي اصلي يوز بوده‌اند. در حال حاضر اداره حفاظت محيط زيست خراسان شمالي، محيط زيست شهرستان جاجرم و اسفراين برنامه‌هاي خوبي در حوزه اطلاع‌رساني و آموزش دارند كه به زودي اجرايي خواهد شد و ما هم در كنار آنها خواهيم بود.
به نظر شما چقدر احتمال اتفاقات مشابه در روستاهاي همجوار هست؟
بله، اين نوع اتفاق‌ها تنها يك‌بار رخ نمي‌دهند مخصوصا اينكه شنيده‌ايم يوز در محدوده تردد دارد. چند روز پيش هم در مسير جاجرم به سنخواست حدود ساعت 2 شب، گزارش مشاهده يوز داشته‌ايم به همين دليل برنامه‌هاي آموزشي با نصب تابلوهاي كاهش سرعت ادامه دارد. الان در ايام تابستان هستيم و گذر مسافر از تهران به خراسان و بالعكس آن زياد است؛ اميد داريم كه با كمك پليس راه بتوانيم جلوي تصادفات جاده‌اي يوز را بگيريم.
انجام چه كارهايي را در حال حاضر اولويت مي‌دانيد؟
خيلي از افراد جامعه محلي هستند كه حيوانات را نمي‌شناسند، حتي در فضاي مجازي هم ما افرادي داريم كه تفاوت يوز با پلنگ را نمي‌دانند بنابراين اين ايراد و اشكال به همه حتي خود ما فعالان محيط زيست وارد است. برنامه‌هاي ميداني زودبازده و قابل‌اجرا در حال حاضر اولويت هستند، كارهاي مسكني و جزيره‌اي كه بعضا الان انجام مي‌شود، آن تاثير را كه بايد ندارد. آموزش مداوم و اطلاع‌رساني در اولويت است. من چوب نقد را نخست به خودم مي‌زنم و مي‌گويم كه به سمت اين عزيزان محلي نرفته‌ايم و آموزش درست نداده‌ايم. با اقدامي كه در روستاي چهل‌دختران انجام شد و كارهايي كه بناست به زودي در آينده انجام شود؛ دامدارها، ساربان‌ها و مخصوصا چوپان‌ها را در حاشيه زيستگاه‌ها آگاه خواهيم كرد.
هوبره هم يكي از پرندگان شناخته‌شده اين محدوده جغرافيايي است، در مورد هوبره چطور؟ اطلاع‌رساني صورت گرفته يا خير؟
بله، هوبره بزرگ‌ترين پرنده شرق كشور و گونه شاخص بيابان‌هاي مركزي و شرق كشور است. در محدوده پناهگاه حيات وحش خطري هوبره را تهديد نمي‌كند چون اغلب خودش را استتار مي‌كند يا در ابتداي صبح و نزديك غروب پرواز مي‌كند. اين پرنده معمولا در طول روز خودش را نشان نمي‌دهد. ما در سفر اخير تنها 9 هوبره ديديم اما محيط‌بان‌هاي مياندشت حدود 15 الي 16 فرد را ديده‌اند. مراقبت و حفاظت از اين گونه در مناطق آزاد موضوعي است كه بايد بيشتر به آن توجه شود.