آسيب‌پذيري تهران چگونه تغيير مي‌كند؟
مهدي زارع
بررسي‌هاي اخير در مورد فرونشست زمين و ميزان آن در پيرامون و داخل شهر تهران كه بخشي از آن در 10 تير ماه منتشر شد، مجددا توجه را به آسيب‌پذيري تهران جلب كرد. اگر زلزله‌اي رخ دهد در سال‌هاي پيش رو ميزان آسيب‌پذيري با توجه به فرونشست زمين چه تغييري خواهد كرد؟ بررسي خطر و ريسك زلزله در محدوده تهران براي امنيت ملي ايران بسيار مهم است. با وجود اين خطر بالقوه و گزارش خرابي و تاب‌آوري ساختمان‌ها در تهران، حتي در شرايطي كه زلزله‌اي رخ نداده است، مانند آتش‌سوزي و انهدام ساختمان پلاسكو در 30 دي ماه 1395 پلاسكو، مشخص شد كه تاب‌آوري بسياري از بناها و محله‌هاي تهران نسبت به زلزله چندان بالا نيست. اين شهر بدون پيش‌بيني ايمني و بدون ملاحظات پيشگيري ساخته شده و گسترش يافته است. آنچه آسيب‌پذيري آن را تشديد مي‌كند، جمعيت آن است. در ابتداي تابستان 1400 جمعيت شب‌هاي تهران در حد 9.3 ميليون نفر و جمعيت روزهاي آن در حد 13.5 ميليون نفر برآورد مي‌شود. از زلزله مخرب 27 مارس 1830 دماوند شميرانات تاكنون هيچ زلزله‌اي اصلي با بزرگاي بيش از 7 در شعاع كمتر از 50 كيلومتري مركز تهران كنوني رخ نداده است. تهيه سناريوهاي زلزله و شناسايي مناطق مستعد ريسك زلزله در شهر تهران به ارزيابي مناسب تاب‌آوري در تهران كمك مي‌كند. لرزه‌خيزي، زمين‌شناسي، گسل‌هاي فعال، توزيع جمعيت، كاربري زمين، بافت شهري، وضعيت ساختمان و ميزان و زمان‌هاي سكونت و سن ساختمان‌ها و همچنين مجاورت با برخي زيرساخت‌هاي حياتي از پارامترهايي است كه در سال‌هاي اخير كمك كرده تا سناريوهاي زمين‌لرزه‌هاي محتمل در تهران و ريسك قابل انتظار چنين سناريوهايي ارزيابي و توسط دانشمندان ارايه شود.
معرضيت و نقشه‌هاي آسيب‌پذيري فيزيكي و در صورت امكان سنجش‌هاي آسيب‌پذيري‌هاي اجتماعي، نهادي، اقتصادي و فرهنگي نيز امكان ارزيابي تاب‌آوري را فرآهم مي‌كند.
بيشترين خسارت زلزله در مناطق مركزي به سمت جنوب، و جنوب شرق تهران قابل انتظار است. بازار سنتي تهران كه در محدوده منطقه 12 و در جنوب تهران واقع است محل تردد حدود 1.5 تا 3 ميليون نفر جمعيت در روز است و هر نوع زلزله شديد طي روز مي‌تواند به مشكل بزرگ انساني در اين منطقه تبديل شود. تلفات بالا در شمال شرقي تهران نيز به دليل تراكم بالاي جمعيت ساكن در منطقه 4 تهران برآورد شده است. مديران شهري بايد در اين مناطق به توسعه مراكز اسكان اضطراري، بيمارستان‌ها و به ملاحظات ساخت و ساز توجه بيشتري كنند.
بافت قديمي شهر؛ مصالح ساختماني نامرغوب معابر باريك، به ويژه در جنوب تهران؛ وجود تسهيلات خطرناك مانند پمپ‌بنزين‌ها، مخازن مواد شيميايي و خطوط انتقال نفت و گاز و بنزين و ساخت و ساز در دامنه‌ها و لبه‌هاي تند در حاشيه شمالي شهر؛ وجود خطوط برق فشار قوي منجر به افزايش تعداد تلفات در هر زلزله محتمل مي‌شود.
ارزيابي آسيب‌پذيري زمين‌لرزه، برآورد تلفات، تخمين آوار و انتخاب محل اسكان موقت براي بعضي مناطق تهران انجام شده است. تهران طي روز جمعيت بيشتري دارد و معرضيت بالاتر نمايانگر ريسك بالاتر است. از سوي ديگر در شب هنگام به دليل سكونت بيشتر مردم در زير سقف بناها، آسيب‌پذيري بيشتر از ديد مردماني كه ممكن است در زير آوار به دام بيفتند قابل انتظار است، بنابراين تقاضا براي خدمات امدادي در شب بيشتر است. جمعيت هلال‌احمر ايران مي‌تواند بلافاصله پس از وقوع زلزله عمليات امدادرساني را آغاز كند، ولي امداد در مناطق مختلف شهر بايد با مشاركت شهروندان و همكاري شهرداري‌هاي مناطق از هم‌اكنون برنامه‌ريزي و ساماندهي اوليه شود.