انگيزه‌هاي مسقط و رياض براي بهبود روابط
آرمين منتظري
سلطان «هيثم بن طارق» سلطان عمان در پاسخ به دعوت رسمي ملك سلمان بن عبدالعزيز آل سعود، در سفري دو روزه عازم عربستان سعودي شد. آن‌طوركه رسانه‌هاي عربستاني گزارش داده‌اند، اين سفر رسمي سلطان عمان به عربستان، در چارچوب تحكيم روابط دو كشور و گسترش افق‌هاي همكاري مشترك و راه‌هاي توسعه آن در زمينه‌هاي مختلف براي تحقق رفاه و شكوفايي ملت‌هاي دو كشور انجام مي‌شود.
پادشاهان دو كشور عربستان و عمان در بيانيه مشتركي اعلام كردند كه درباره تسريع در افتتاح راه زميني مستقيم و گذرگاه مرزي ميان دو طرف توافق كرده‌اند. در اين بيانيه همچنين بر لزوم ادامه همكاري جهت حمايت از ثبات بازارهاي نفت تاكيد شده است. بر اساس بيانيه مذكور عربستان و عمان همچنين اعلام كردند كه تلاش‌ها براي ايجاد راه‌حل سياسي جامع براي بحران يمن بر اساس ابتكار عمل خليج فارس ادامه دارد. در اين بيانيه همچنين به آغاز ابتكارهاي مشترك عربستان سعودي و عمان از جمله سرمايه‌گذاري در بخش انرژي و امنيت غذايي اشاره و اعلام شده است: دو كشور براي افزايش همكاري‌ها در خصوص محيط زيست توافق كردند. به عنوان بخشي از اين سفر، تفاهمنامه‌اي در مورد ايجاد شوراي هماهنگي مشترك عمان و سعودي ميان ملك سلمان و هيثم بن طارق نيز امضا شد.
از زماني كه هيثم بن طارق قدرت را در عمان به دست گرفته اين نخستين سفر خارجي او محسوب مي‌شود. اين سفر در اين مقطع زماني خاص در حالي كه عربستان سعودي از يك سو به دنبال رفع اختلافات خود با ايران و پايان دادن به كمپين نظامي پرهزينه‌اش عليه يمن است، حايز اهميت محسوب مي‌شود. عمان نيز طي هفته‌هاي گذشته تلاش‌هاي ديپلماتيكش را براي پايان دادن به جنگ يمن شدت بخشيده است. روابط نزديك بين عمان و عربستان سعودي براي مسقط حايز اهميت است چه اينكه سياست درازمدت عمان در اتخاذ رويكرد بي‌طرفي در منطقه در حال حاضر و در حالي كه منطقه دستخوش تغييرات بسيار است، ممكن است موجب شود اين كشور از كشورهاي ثروتمند منطقه نظير عربستان سعودي و امارات عقب بيفتد. سفر دوروزه به عربستان سعودي براي سلطان عمان اقدامي نادر محسوب مي‌شود. البته طي يك‌سال گذشته، سلطنت سلطان هيثم 65 ساله دستخوش بحران همه‌گيري كرونا بود. بحراني كه آسيب‌هاي اقتصادي زيادي به عمان وارد كرد. حالا او مانده و ميلياردها دلار بدهي و افزايش نرخ بيكاري جوانان كه در ماه مه موجب شد اعتراضات اجتماعي نادري در اين كشور مشاهده شود. از سال 2014 زماني كه قيمت نفت به شدت كاهش يافت، بدهي‌هاي عمان از 15 درصد در سال 2015 به 80 درصد در سال گذشته رسيد. عمان به لحاظ اقتصادي در ميان كشورهاي حاشيه خليج‌فارس، ضعيف‌ترين محسوب مي‌شود اما ويژگي اين كشور اين است كه ساليان سال به عنوان يك كشور تسهيل‌گر در حل و فصل بحران‌هاي منطقه‌اي نقش ايفا كرده است. اگرچه برخي رسانه‌هاي عماني نظير عمان آبزرور در آستانه سفر سلطان هيثم، روابط عربستان و عمان را در طول سال‌هاي گذشته بسيار خوب توصيف كردند، اما واقعيت اين است كه دو كشور به‌رغم برخورداري از مرز مشترك روابط چندان گرمي با هم نداشته‌اند. عربستان سعودي همواره از كيفيت روابط مسقط با تهران نگران بوده، چراكه رياض به تهران به چشم يك تهديد مي‌نگرد. در آن سوي ماجرا امارات متحده عربي نيز چندان نگاه مثبتي به عمان نداشته است. در واقع سياست خارجي مستقل مسقط در كنار روابط گرمش با ايران همواره مايه نگراني امارات و عربستان بوده است. به لحاظ شخصيتي نيز عربستان و امارات دل خوشي از سلطان قابوس، پادشاه فقيد عمان نداشتند. البته اين‌گونه نبوده است كه عمان با جهان عرب روابطي نداشته باشد. سلطان قابوس در سال 1971 به اتحاديه عرب پيوست اما در عين حال ترجيح داد عمان را از بي‌ثباتي‌هاي جهان عرب نظير درگيري اعراب و اسراييل دور نگه دارد. قابوس البته در سوي ديگر ماجرا ترجيح داد سياست مستقل خود را در قبال اسراييل داشته باشد و در سال 2018 بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل را به مسقط دعوت كرد. اين‌گونه به نظر مي‌رسد كه هيثم نيز قصد دارد الگوي قابوس را در سياست خارجي دنبال كند. اما ابوظبي و رياض به احتمال زياد قصد دارند مسير پي‌گرفته شده از سوي هيثم را دشوار كنند. محمد بن سلمان همچنان معتقد است؛ عربستان كشوري است كه چارچوب‌ها را در شوراي همكاري‌هاي خليج‌فارس تعيين مي‌كند و محمد بن زايد نيز قصد دارد امارات را به يك قدرت دريايي در خليج فارس تبديل كند. نكته ديگر اينكه عربستان و امارات هنوز عمان را به خاطر تسهيل گفت‌وگوهاي مخفيانه ميان ايران و امريكا كه به امضاي برجام ختم شد، نبخشيده‌اند. واقعيت اين است كه ظهور امارات متحده عربي به عنوان يك قدرت منطقه‌اي تهديدي براي سياست خارجي و حتي اتحاد سرزميني عمان محسوب مي‌شود. ابوظبي سال‌هاست تلاش مي‌كند در استان مسندم عمان كه شبه‌جزيره‌اي در بخش شمالي عمان است و تسلط استراتژيكي به تنگه هرمز دارد، نفوذ خود را افزايش دهد. در يمن در استان المهره نيز كه در مرز با عمان واقع شده، امارات غذا و خدمات پزشكي به ساكنان ارايه مي‌كند و حتي به سران قبايل اين استان پول داده و سعي مي‌كند نيروي نظامي وفادار به خودش را در آنجا ايجاد كند. ابوظبي مدعي است كه اقداماتش با هدف ممانعت از قاچاق اسلحه از سوي عمان به حوثي‌هاي يمن صورت مي‌گيرد، اما عمان بارها اين ادعا را تكذيب كرده و امارات را به تلاش براي سرنگوني دولت مسقط متهم كرده است. طي ده سال گذشته، عمان اعلام كرده كه دو شبكه جاسوسي كه براي نهادهاي اطلاعاتي امارات جاسوسي مي‌كردند را كشف و منهدم كرده است. حال اين كيفيت روابط عمان و امارات در يك كفه ترازو و كيفيت روابط عربستان و امارات طي يك‌سال گذشته تركيبي از رقابت و تنش بوده است را در كفه ديگر ترازو قرار دهيد. در چنين شرايطي كاملا طبيعي است كه عمان تلاش كند از تقويت روابط خود با عربستان سعودي به عنوان عامل توازن قوا استفاده كند.
آسيب مرگ قابوس به سياست خارجي عمان
در سال 2016، وقتي كه دونالد ترامپ قدرت را در امريكا در اختيار گرفت، نقش عمان در منطقه با توجه به سياست‌هاي تهاجمي دونالد ترامپ كم‌رنگ شد، چراكه ترامپ در آن زمان ترجيح داد دست عربستان سعودي و امارات را در شبه‌جزيره باز بگذارد. ترامپ چشمش را روي تحركات امارات در شاخ آفريقا و ليبي نيز بست. علاوه بر اين عربستان نيز در دوران ترامپ آزادي‌هاي بيشتري در خصوص حمله نظامي به يمن داشت. به اين ترتيب، به صورت اتوماتيك سياست خارجي تسهيل‌گر و مبتني بر ميانجيگري عمان از تحولات ديپلماتيك منطقه‌اي كنار گذاشته شد. واقعيت اين است كه سلطان قابوس كه معمار سياست خارجي عمان بود، به عنوان يك تسهيل‌گر و ميانجي نقشي منحصربه‌فردي داشت. اما همين نقش منحصربه‌فرد و خاص سلطان قابوس كه قائم به فرد بود، موجب شد عمان نتواند به سمت نهادسازي دولتي برود. اين كشور هنوز نتوانسته يك وزارت امورخارجه رسمي داشته باشد و ديپلمات تربيت كند. از اين منظر مرگ قابوس حفره‌اي در سياست خارجي عمان ايجاد كرد كه پركردنش براي سلطان هيثم بسيار دشوار خواهد بود.
با توجه به آنچه ذكر شد به نظر مي‌رسد سلطان هيثم به اين نتيجه رسيده است كه تقويت روابط مسقط و رياض مي‌تواند اولويت سياست خارجي عمان در خليج‌فارس باشد. چه اينكه به نظر مي‌رسد عمان در اين مسير با عربستان نقاط مشترك بيشتري دارد. دو كشور به لحاظ جغرافيايي به يكديگر نزديك هستند. هر دو كشور طي مدت اخير روابط اقتصادي ميان خود را ارتقا بخشيده‌اند و در برخي پروژه‌هاي مشترك و سرمايه‌گذاري در بخش‌هاي خدماتي و توليدي مشغول كار هستند. علاوه بر اين عربستان سعودي نيز با توجه به اختلافات اخيرش با امارات ترجيح مي‌دهد روابط خود را با ديگر كشورهاي حاشيه خليج‌فارس از جمله قطر و عمان بهبود ببخشد. اينچنين است كه عمان و عربستان به‌رغم برخي اختلافاتي كه با هم دارند در اين مقطع زماني خاص به اين نتيجه رسيده‌اند؛ تقويت روابط دوجانبه اتفاقي است كه هر دو طرف از آن سود مي‌برند.