مسير كم‌هزينه برجام
ابوالقاسم دلفي
به دنبال اعلام قطعي تعليق گفتوگوهاي برجامي بين جمهوري اسلامي ايران و ساير اعضاي باقي مانده در اين موافقتنامه بين‌المللي از سوي مسوول تيم مذاكره كننده هستهاي دولت دوازدهم و موكول شدن ادامه گفتوگوها احتمالي به تشكيل و آغاز به كار دولت سيزدهم، شرايط مختلفي در وضعيت طرفهاي غربي برجام حادث شده كه بايد مورد توجه قرار بگيرد. رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي وين كه براي انجام يك سفر رسمي در برزيل به سر مي‌برد، در اولين عكس‌العمل در قبال اظهارات عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه در خصوص متوقف شدن گفتوگوها در دولت دوازدهم گفت سوالاتي وجود دارد كه تلاش مي‌كنيم در تماس با ايران به روشن‌سازي وضعيت آنها بپردازيم و لذا بايد منتظر بمانيم تا دولت جديد ايران با مسوولان جديد خود كارهاي دولت را آغاز كنند. اين وضعيت حداقل براي ما در آژانس به حد كافي ناراحت كننده است. اظهارات رافائل گروسي در شرايطي ابراز شد كه به زعم آژانس، انتظار براي آغاز به كار دولت جديد در ايران پس از انتخابات رياست‌جمهوري اواخر خرداد ماه كه مذاكرات هستهاي را كاملا متوقف كرده، وضعيت نامناسبي را به وجود آورده است. مديركل آژانس كه در بيان اظهارات خود تلاش مي‌كرد عهده‌دار امر سخنگويي طرفهاي مختلف برجام در قبال جمهوري اسلامي ايران نباشد، معذالك خاطرنشان كرد كه تصور مي‌كنم كشورهاي حاضر در برجام ترجيح مي‌دهند به جاي انتظار، مذاكرات را ادامه بدهند. به هر حال بايد خوش‌بين بود و منتظر ماند و به محض اينكه دولت جديد ايران به شرايط گفت‌وگوي جدي با ما برسد بايد كار را در صورت امكان شروع كرد. مديركل آژانس ضمنا اضافه كرد كه به‌رغم توقف مذاكرات وين پيرامون بازگشت ايالات متحده به برجام و لغو تحريم‌ها عليه جمهوري اسلامي ايران، آژانس انرژي اتمي وين گفتوگوهاي موازي خود با تهران را كه از ماه فوريه گذشته پيرامون بازرسيها و دسترسي به تاسيسات هستهاي به طرز قابل توجهي محدود شده، حفظ كرده است. به گفته او ايران داراي تعهداتي نسبت به آژانس است و نمي‌تواند به سادگي اعلام كند كه بازرسيها متوقف شده است. البته ايران مي‌تواند اين موضوع را طرح كند، ليكن روند به وجود آمده، شرايط سختي را در پي خواهد داشت.
همچنين در اظهارات آقاي گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي كه نوعي تهديد نيز به چشم مي‌خورد موضوع اطلاعات ضبط شده توسط دوربين‌‌هاي آژانس كه از ماه فوريه گذشته، تهران از ارايه آنها به آژانس خودداري كرده است، مطرح و تصريح شد كه ما اطلاعاتي حاكي از آنكه اين تصاوير پاك نشده‌اند در اختيار داريم ليكن از بيست و چهارم ماه ژوئن گذشته كه تاريخ تفاهمنامه آژانس با ايران به سر رسيد، ما به تضمين‌‌هاي لفظي متكي هستيم كه بسيار هم شكننده هستند.
علي‌الاصول منابع رسمي و عوامل نزديك به تيم مذاكره كننده هستهاي جمهوري اسلامي ايران يا احتمالا سخنگوي وزارت امور خارجه يا نمايندگي ايران نزد آژانس بايد پاسخ اظهارات قابل توجه مديركل آژانس را بدهند كه داراي مواردي خارج از عرف معمول و متعارف در اظهارات مسوول يك سازمان بين‌المللي است كه بايد بيطرفانه به تعامل با اعضاي آن سازمان بپردازد.
از طرفي با نگاهي گذرا به اين اظهارات و برخي جوانب آن كاملا روشن است كه تبيين موضوع تعليق گفتوگوهاي وين و موكول كردن آن به تشكيل دولت جديد كه قرار است از اواسط مرداد ماه شروع به كار كند، آنچنان كه بايد توجه مراجع ذي‌نفع در برجام را جلب نكرده و به نوعي آن را بهانه‌تراشي براي پاره‌اي از ملاحظات خاص و مدنظر، از جمله قطع دسترسي آژانس و توقف بازرسي‌‌هاي موضوع برجام در شرايط حساس تلقي مي‌كنند.
بايد توجه داشت كه سخنگوي دولت در اظهارات روز سه‌‌شنبه خود علت قطع گفتوگوهاي وين را موضوع و برداشتي دانست كه در شوراي عالي امنيت ملي و كميته تطبيق مذاكرات هستهاي از عدم تطابق پيش‌نويس موافقتنامه گفتوگوهاي وين با مصوبه مجلس شوراي اسلامي حاصل شده بود. البته سخنگوي شوراي عالي امنيت ملي نيز متعاقبا اظهارات سخنگوي دولت را صحيح ندانست و آن را تكذيب كرد كه اين روند اختلاف نظر‌ها در داخل كشور به گونه‌‌اي مي‌تواند حاكي از نادرست بودن برداشت آژانس از موضع ايران مبني بر طراحي قطع بازرسيها تبيين شود.
لازم به يادآوري است كه به دنبال انتشار آخرين گزارش آژانس در اواسط تير ماه كه طي آن تاكيد شده بود ايران مراحل لازم براي توليد اورانيوم فلزي غني‌شده را آغاز كرده است سه كشور اروپايي نگراني شديد خود را از برملا شدن اين موضوع كه ايران به تدريج و به شكل فزاينده‌‌اي در حال دور شدن از تعهدات موافقتنامه برجام و حركت به سمت توليد اورانيوم فلزي است، ابراز كردند.
سه كشور فرانسه آلمان و انگليس در واكنش به گزارش مديركل آژانس، حركت به سمت توليد اورانيوم فلزي غني شده را تخطي شديد از تعهدات ايران در چارچوب موافقتنامه بين‌المللي هستهاي برجام تلقي كرده و تاكيد داشتند كه اين امر مي‌تواند موضوع بازگشت امريكا به برجام را كه در جريان مذاكرات وين در دست بررسي است با مخاطراتي روبرو سازد. بر پايه بيانيه سه كشور اروپايي ايران هيچ گونه نياز غيرنظامي قابل اعتباري براي ادامه فعاليت‌هاي توليدي يا «تحقيق و توسعه» و انجام تحقيقات بر اورانيوم فلزي نداشته و اين حركت به منزله مرحله كليدي براي مقدمات توسعه سلاح هستهاي محسوب مي‌شود و ايران با انجام اين گونه مراحل امكان دسترسي به توافقات در مذاكرات وين به منظور بازگشت به برجام را با خطراتي مواجه مي‌سازد.
امريكايي‌ها نيز به موازات بيانيه سه كشور اروپايي و با استناد به گزارش آژانس از اينكه ايران باز هم از تعهدات خود در زمينه هستهاي تخطي كرده ابراز نگراني كرده و خواستار پايان يافتن اقدامات تحريك‌آميز تهران شدند. به گفته سخنگوي وزارت خارجه امريكا راه‌حل ديپلماتيك همچنان بهترين و موثرترين مسير براي تضمين اينكه ايران به سلاح هستهاي دست نيابد است؛ ليكن روش جاري ايران نمي‌تواند هيچ گونه اهرمي براي اين كشور در مذاكرات هستهاي به وجود آورد.
در شرايطي كه مذاكرات مستقيم وين بين جمهوري اسلامي ايران و چهار كشور باقي مانده در برجام با حضور غيرمستقيم ايالات متحده، تقريبا به نقطه نامعلوم خود رسيده و با اعلام مسوول تيم مذاكره‌كننده هستهاي جمهوري اسلامي ايران ادامه مذاكرات هم به دولت آينده محول شده است فضاي بين‌المللي و تحركات آژانس انرژي اتمي وين حاكي از نوعي زمينه‌سازي و مقدمات براي مقاصد و اهدافي غير از رسيدن به تفاهم از طريق گفتوگوهاي ديپلماتيك را تداعي مي‌كند و چنانچه موضوع توقف گفتوگوها پيرامون تبادل زندانيان بين ايران و امريكا را نيز به اين فضا اضافه كنيم، شرايط نامناسبي را به تصوير مي‌كشد. از سوي ديگر يادآوري اين نكته نيز ضروري است كه وزير خارجه رژيم صهيونيستي در ملاقات اخير خود با وزير خارجه امريكا در رم پايتخت ايتاليا اعلام كرده بود كه اسراييل ملاحظات بسيار شديدي در قبال موافقنامه هستهاي با ايران - كه در وين درباره آن مذاكره مي‌شود - دارد و خواستار تبادل‌نظر مستقيم و حرفه‌اي بين تل‌آويو و واشنگتن در خصوص اين موضوع شده بود.
به‌رغم تمامي بحث‌هاي موجود بين ديدگاه‌هاي مختلف سياسي كشور پيرامون محتواي برجام و چگونگي دستيابي به منافع ملي از مسير توسل به چارچوبي كه تاكنون حداقل توانسته است كشور را از گردباد‌هاي خطرناك بين‌المللي و رفتن تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل مصون بدارد و نظر به تعليق گفتوگوهاي وين كه هدف اصلي آن بايد برچيده شدن بساط تحريم و رهايي كشور از قيد و بند‌هاي فراواني كه مردم را دچار مشكلات عديده‌اي كرده است، باشد به نظر مي‌رسد واقع‌‌گرايي و نگاه از دريچه منافع ملي به برجام بايد ديدگاه‌هاي جناحي و سياسي داخلي را تحت تاثير قرار داده تا بتوان برجام را به سرانجام مطلوبي از طريق گفت‌وگو در كانال‌‌هاي ديپلماتيك سوق داد.