پازل گرمايش جهاني و موج جنگل‌سوزي‌هاي اخير
آيا تغييرات اقليمي سخت‌تر و شديدتري در راه است؟
فرناز حيدري
براساس آخرين گزارش‌هاي بيش از 36 هزار ايستگاه هواشناسي در سطح جهان، همچنان كه گرمايش كره‌زمين ادامه دارد، رخدادهاي هواشناسي حداكثري مانند موج‌هاي شديد گرما و بارندگي‌هاي سنگين متناوب هم از اين پس با دفعات بيشتر، شديدتر و طولاني‌تر تداوم خواهند داشت. طبق تحقيقي كه 40 دانشمند براساس مجموعه گسترده‌اي از داده‌ها و تجزيه و تحليل 29 شاخص حداكثري اقليمي انجام داده‌اند، نقش گرمايش جهاني ناشي از فعاليت‌هاي انساني غيرقابل انكارتر از گذشته خودنمايي مي‌كند.
اين محققان در مقاله خود تاكيد دارند كه حداكثرهاي اقليمي كه امروز با آنها مواجه هستيم، متاثر از تغييرات اقليمي در سطح جهاني هستند و براساس پيش‌بيني آنها از اين پس بيش از گذشته چالش‌هاي حداكثري اقليمي را شاهد خواهيم بود. آستانه‌هاي فيزيولوژيكي ما انسان‌ها، تاثير اين تغييرات بر زندگي جوامع مختلف، زيرساخت‌ها و محيط زيست هم مورد توجه اين كارشناسان بوده است.
با مرور جزيي خبرها مي‌توان بخشي از اين تغييرات را روايت كرد؛ آتش‌سوزي‌هاي جنگلي در الجزاير جان دست‌كم 42 نفر را گرفته است. آتش‌سوزي‌ها در روسيه هم يك ركورد جديد بر جا گذاشته، در منطقه ياكوشا (Yakutia) كه بخشي از جنگل‌هاي سيبري را در خود جاي داده، از ماه ژوئن تاكنون بيش از 4.2 ميليون هكتار از جنگل‌ها آتش گرفته و سوخته است كه بر اثر آن معادل بيش از 505 متر يك مگاتن دي‌اكسيدكربن وارد جو زمين شده و اين مساله به‌طور قطع بر گرمايش آتي كره‌زمين تاثيرگذار خواهد بود. گاردين مي‌نويسد كه آتش‌سوزي‌ها در تركيه و يونان و الجزاير به سرعت و در ظرف مدت كوتاهي از كنترل خارج شده و همزمان با افزايش امواج گرما، شعله‌ها به‌شدت مناطق مسكوني، دكل‌هاي برق و ابنيه تاريخي را تهديد مي‌كنند.
درجه حرارت هوا در يونان و جنوب اروپا به رقم بي‌سابقه 45 درجه سلسيوس رسيده و آتش‌سوزي‌هاي بي‌سابقه در تركيه كه تا هفته گذشته دست‌كم 8 كشته برجا گذاشت، اين كشور را مجبور ساخت تا از جامعه جهاني براي مهار آتش‌سوزي‌هاي مهيبي كه نزديك 95 هزار هكتار از جنگل‌هاي اين كشور را نابود كرد، درخواست كمك كند.
آيا آتش‌سوزي‌هاي گسترده در تركيه، ايتاليا، اسپانيا، امريكا، الجزاير، فرانسه، قبرس، فنلاند، لبنان، كانادا و يونان و در مقابل سيلاب‌هاي مهيب آلمان، چين، ايتاليا، بلژيك و هلند نشانه‌هايي از تغيير اقليم را در سطح كره‌زمين روايت مي‌كنند؟
چرا هشدارهاي كارشناسان جدي گرفته نشد؟
متخصصان بيش از دو دهه است كه يك مجموعه استاندارد از شاخص‌هاي بيانگر حداكثرهاي درجه حرارت و بارندگي را براي محيط‌هاي خشكي تعريف كرده‌اند. اين شاخص‌ها به هواشناسان كمك كرد كه برآوردهاي دقيق‌تري حتي از مناطقي كه داده‌هاي اقليمي موثق نداشتند، به دست بياورند. توسعه كاربرد نرم‌افزارهاي استاندارد هم اين پروسه را تسهيل كرد در نتيجه امروزه هواشناسان اين امكان را دارند كه با استفاده از همين شاخص‌ها و بدون حضور در يك منطقه ارزيابي‌هاي دقيق اقليمي انجام دهند. نخستين مجموعه داده هواشناسي جهاني (HadEX) مشتمل بر 27 شاخص بود و در سال 2006 ميلادي توسط الكساندر و جمعي از همكارانش ارايه شد. در اين مجموعه داده، وضعيت جوي كره زمين در حدفاصل سال‌هاي 1951 الي 2003 ميلادي مورد ارزيابي قرار گرفت. چند سال بعد اين مجموعه داده به روز شد (HadEX2) و در عين حال داده‌هاي بيشتري را هم به آن وارد كردند كه اين مجموعه دوم وضعيت اقليمي را حدفاصل سال‌هاي 1901 الي 2010 روايت مي‌كرد. افزايش تعداد ايستگاه‌هاي هواشناسي زميني و اين مجموعه داده‌ها بودند كه زيربناي اصلي پانل بين‌دولتي تغييرات اقليمي (IPCC) را تشكيل دادند و بدين صورت كارشناسان توانستند وضعيت‌هاي حاد اقليمي را كه ناشي از تغييرات در سطح جهان بود، پيش‌بيني كنند. به عنوان مثال جالب است كه بدانيد در حدفاصل 1901 تا 2010 ميلادي، 7.191 ايستگاه هواشناسي در سطح دنيا درجه حرارت‌هاي فوق حادي را ثبت كردند كه نشان از يك تغيير جدي در وضعيت اقليمي جهان داشت.
در سال 2013 ميلادي 6 هواشناس، يك مجموعه داده جديد به نام GHCNDEX را با استفاده از همان شاخص‌ها و متدولوژي مشابه تعريف كردند كه برخلاف مجموعه داده‌هاي پيشين كه امكان به‌روزرساني آنها وجود نداشت، به‌طور مستمر هر ماهه و هر ساله به‌روزرساني مي‌شود. اين قابليت جديد كمك كرده كه هواشناسان با بررسي گزارش‌هاي پايش جوي متوجه شوند با وجود اينكه الگوهاي كلي و بزرگ مقياس به صورت نسبي تغيير نكرده‌اند اما تفاوت‌هاي منطقه‌اي بالعكس بسيار مشهودند. به عنوان مثال تيم تحقيقاتي در استراليا يك افزايش غيرعادي درجه حرارت و امواج نامتعارف گرما و يك افزايش بي‌سابقه سرما را در شب‌هاي سرد در سطح اين كشور ثبت كرده. چند سالي است كه در غرب استراليا بارندگي‌هاي شديد رو به افزايش است و در شرق بالعكس بارندگي‌ها كاهش يافته اما همه اين موارد در مجموع تحت‌تاثير تغييرات فصلي است. در سال 2009 موج گرما 374 كشته در استراليا بر جا گذاشت و اقتصاد اين كشور تنها در يك سال، متحمل خسارتي برابر 6.2 بيليون دلار امريكا شد و اين در حالي است كه هشدارها جدي گرفته نشد تا اينكه در سال‌هاي 2018 و 2019 استراليا با افزايش 1.28 درجه سلسيوس، گرم‌ترين تابستان‌هاي طول تاريخ را تجربه كرد. نبايد فراموش كرد كه اين گرماي بي‌سابقه تابستاني در استراليا با فصل آتش‌سوزي‌هاي گسترده بوته‌زارها همراه شده و ارتباط مستقيمي بين آنها ارزيابي مي‌شود. يك نمونه ديگر نيوزيلند است كه مناطق خشك آن به نحو بارزي تابستان‌هاي گرم‌‌تر و بخش‌هايي از نواحي شمالي، زمستان‌هاي بدون يخ را به نحو بارزتري تجربه مي‌كنند. واقعيت اين است كه اين روزها ديگر امواج گرما كسي را در استراليا شوكه نمي‌كند اما در اروپا و آسيا هنوز عمق فاجعه آن‌طوركه بايد جدي گرفته نمي‌شود.
خم شدن قامت جنگل‌هاي تركيه در آتش‌سوزي‌ها
واقعيت اين است كه آتش‌سوزي جزيي از اكولوژي جنگل‌هاي مديترانه است؛ اين جنگل‌ها براي حفظ و احياي خود به آتش‌سوزي‌هاي طبيعي نياز دارند، چراكه با گرماي آتش دانه‌هاي آنها جوانه زده و سال بعد شروع به رشد مي‌كند. اما عوامل تشديدكننده گرما و خشكسالي سال‌هاي اخير سبب شده كه تركيه در هفته‌هاي اخير درجه حرارت‌هاي متوسط بالاي 40 درجه سلسيوس را تجربه كند. كارشناسان اكولوژي در تركيه مي‌گويند كه به دليل تغييرات اقليمي و سياست‌هاي غلط و قديمي جنگلداري حدود 10 سال است كه شاهد آتش‌سوزي‌هاي بزرگ در منطقه هستيم. قبل از تركيه، اسپانيا، پرتغال و يونان هم بزرگ‌ترين آتش‌سوزي‌هاي تاريخ خود را در سال‌هاي اخير تجربه كرده‌اند.
الناز نجفي مجد، كارشناس حيات وحش و دانشجوي دوره دكتراي دانشگاه ازمير تركيه مي‌گويد: «پوشش گياهي اصلي در حوضه مديترانه جنگل‌هاي مخروطي و ماكي است. جنگل‌هاي كاج ايتاليايي و ماكي‌ها كه اصلي‌ترين پوشش گياهي مديترانه هستند؛ قابليت اشتعال بالايي دارند. كاج ايتاليايي در مناطق مختلف كشور تركيه، به ويژه در مناطق مديترانه و اژه (اكوسيستم‌هاي مستعد آتش‌سوزي) رشد مي‌كند و مساحتي حدود 5.6 ميليون هكتار جنگل در كشور را تشكيل مي‌دهد. توزيع كنوني گونه‌هاي كاج در حوضه مديترانه با سابقه زمين‌شناسي و ويژگي‌هاي آب و هوايي حوضه مديترانه در دوره كواترنر (2.58 ميليون سال پيش) شكل گرفته است. كاج ايتاليايي و ماكي‌ها طي هزاران سال با آتش‌سوزي‌هاي طبيعي سازگار شده‌اند و بعد از هر آتش‌سوزي، دوباره در مناطق سوخته سبز مي‌شوند. دليل اين امر اين است كه مخروط‌ها و دانه‌هاي كاج ايتاليايي و ريشه‌هاي ماكي‌ها در آتش آسيب نمي‌بينند. كاج ايتاليايي داراي دانه‌هايي است كه مي‌توانند پس از آتش‌سوزي جوانه بزنند (مانند بسياري ديگر از گياهان مديترانه‌اي) و اين دانه‌ها در داخل مخروط‌ها تا مدت‌ها زنده مي‌مانند و پس از آتش‌سوزي مخروط‌ها باز مي‌شوند و دانه‌ها در زمين افتاده و جوانه مي‌زنند. بسياري از گياهان مديترانه‌اي پس از آتش‌سوزي با جوانه زدن به زندگي خود ادامه مي‌دهند. ساختارهاي زيرزميني گياهاني كه اندام‌هاي سطحي آنها در اثر آتش از بين مي‌رود، زنده مي‌مانند. از زيتون گرفته تا بلوط، از درخت افرا تا درخت سقز و البته اينها درختان چند ساله هستند و انواع زيادي از درختچه‌هاي ماكي هستند كه همانند اينها جوانه مي‌دهند. نه‌تنها گياهان چوبي بلكه علفي و برخي از گياهان داراي پياز كه اكثر آنها بومي هستند نيز داراي اين ويژگي هستند. هنگامي كه اولين باران پاييزي مي‌آيد، شاخه‌ها يكي يكي بيرون مي‌آيند و تصوير سوخته شروع مي‌كند تا جاي خود را به رنگ سبز باقي بگذارد.»
اين كارشناس حيات وحش در ادامه به وضعيت نامتعارف آتش‌سوزي‌هاي اخير اشاره كرده و مي‌گويد: «اگرچه اين پوشش گياهي با آتش‌سوزي‌هاي طبيعي سازگار شده، اما تخريبات حاصل از آتش‌سوزي در كشور تركيه بسيار بيشتر از ساير كشورهاي حوضه درياي مديترانه است. براساس تصاوير VIIRS ارايه‌شده توسط ناسا، مساحت تخمين زده شده از آتش‌سوزي در آنتاليا تقريبا 75000 هكتار و در موعلا 65000 هكتار است. موج هواي گرم، خشكسالي، رطوبت كم و بادهاي شديد، تجمع مواد قابل احتراق در جنگل‌ها، مهاجرت از مناطق روستايي به شهرها، سياست‌هاي غلط چراي دام و عدم آمادگي براي مقابله با آتش‌سوزي (مديريت بحران ناكارآمد) از جمله دلايل اصلي هستند كه باعث شد آتش در اين مدت كوتاه مناطق وسيعي را تحت‌تاثير قرار دهد. به ويژه ماناوگات (آنتاليا)، مارماريس و بدروم (موعلا) از جمله مناطقي هستند كه بيشتر در معرض آتش‌سوزي قرار گرفته‌اند. طبق آخرين اخبار از 270 مورد آتش‌سوزي جنگل در روزهاي اخير 276 مورد تحت كنترل درآمده و عمليات اطفا و سرمايش در منطقه ادامه دارد. عوامل تشديدكننده درجه حرارت، وزش بادهاي جنوبي و نفوذ مردم به حريم جنگل‌ها باعث توسعه آتش‌سوزي‌ها در تركيه شده و از طرفي وضعيت كرونا هم باعث شده كه گردشگران بيشتري وارد عرصه‌هاي طبيعي شوند.»
نجفي‌مجد مي‌گويد: «در اين ماه از سال ورود مردم به جنگل‌هاي منطقه ازمير ممنوع است چون مردم دقت نمي‌كنند و ممكن است كه با حمل تنها يك بطري يا شيشه آب به جنگل با نفوذ اشعه خورشيد آتش‌سوزي‌هاي بزرگ شكل بگيرد. فون قالب منطقه مديترانه نوعي كاج (Pinus brutis) است كه به آن كاج ايتاليايي هم گفته مي‌شود، احياي جنگل‌ها در اين منطقه به اين صورت است كه درختان كاج ايتاليايي بعد از مدتي رشد، توانايي اشتعال پيدا مي‌كنند. نحوه رشد آنها هم از اساس به اين صورت است كه با گرماي زياد آنها بذر درخت با شوك وارد شده، شروع به رشد مي‌كند و جنگل‌هاي مديترانه‌اي سال‌هاست كه به اين صورت تداوم رشد داشته‌اند. اما متاسفانه در 4 سال اخير تركيه شاهد خشكسالي بوده و از طرف ديگر هم ورود كنترل نشده گردشگران و گرماي بي‌سابقه هيزم اين آتش را چند برابر كرده است. آتش‌سوزي‌ها از 7 منطقه شروع شده و گسترش پيدا كرده. در ابتدا گفته شد كه علت آتش‌سوزي‌ها حمله تروريستي بوده اما در تاريخ 18 جولاي (حدود يك هفته پيش از آتش‌سوزي‌ها) قانوني تصويب شد كه به دولت اجازه مي‌دهد از جنگل‌ها براي گردشگري و معدن‌كاوي استفاده كند. درست است كه اكولوژي جنگل وابسته به آتش‌سوزي است اما به هر حال فاكتورهايي هم مانند وزش باد جنوبي و حضور گردشگران به شكل بي‌ضابطه آن را تشديد كرده در حدي كه الان آتش‌سوزي‌ها به دامنه‌هاي رشته كوه‌ها رسيده و مي‌توان گفت كاملا افسارگسيخته تا نهايت جايي كه درخت بوده، سوخته و الان نگراني جدي بابت جان انسان‌ها وجود دارد. وسعت آتش‌سوزي هم گسترده و تجهيزات كم است. مارماريس يكي از نقاط بي‌نظير در طبيعت تركيه است؛ الان نه‌تنها طبيعت اين منطقه در حد فاجعه‌باري سوخته بلكه حتي حيوانات و دام‌هاي مردم هم از دست رفته.»
چرا تغييرات حاد اقليمي نگران‌كننده است؟
دانشمندان در دهه 1980 براي نخستين‌بار درباره خطرات ناشي از تغيير اقليم هشدار دادند، چراكه كره‌زمين در آن زمان حدود 4/0 درجه سانتي‌گراد گرم شده بود. از آن زمان تاكنون روند گرمايش جهاني افت و خيز داشته اما در مجموع شتاب آن نگران‌كننده است. در برخي مناطق مانند استراليا و آسيا سير رويدادهاي ضد و نقيض تعمق‌برانگيز است به‌طوري كه مي‌توان پس از يك خشكسالي، سيلاب‌هايي را مشاهده كرد كه پيش‌تر حتي سابقه نداشته. هواشناسان باور دارند آخرين گزارش‌هاي بيش از 36 هزار ايستگاه هواشناسي در سطح جهان، تاييد‌كننده گرمايش كره‌زمين و روندي نامتعارف است كه در آينده با رخدادهاي هواشناسي حداكثري مانند موج‌هاي شديد گرما و بارندگي‌هاي سنگين متناوب هم از اين پس با دفعات بيشتر، شديدتر و طولاني‌تر تداوم خواهد يافت.
آنها بعد از بررسي داده‌هاي موجود با الگوهاي جوي، اثرات دي‌اكسيدكربن (Co2) و ساير گازهاي گلخانه‌اي به اين جمع‌بندي رسيده‌اند كه يك رابطه نامشخص اما قطعي در اين ميان وجود دارد، چراكه اين تغييرات شگرف در بارندگي‌ها و خشكسالي‌ها و آتش‌سوزي‌هاي گسترده را نمي‌توان با فاكتورهاي از پيش تعريف شده تشريح كرد. همان‌طوركه مي‌دانيد تغييرات طبيعي معمولا از الگوهاي متعارفي تبعيت مي‌كنند به عنوان مثال ال‌نينو يا برخي تغييرات ديگر همه جزو تغييرات طبيعي قابل پيش‌بيني البته تاحدي هستند اما گرمايش جهاني سبب مي‌شود تا جو، آب بيشتري را در خود نگه دارد و در نهايت اين مازاد مجددا از طريق بارش به زمين برخواهد گشت. مشكل اينجاست زماني كه باران‌هاي سيل‌آسا مي‌بارد، آب جاري مي‌شود و كمتر نفوذ مي‌كند، چراكه سطوح نفوذپذيري نظير جنگل، مرتع و... در سطح زمين را پيش‌تر آتش‌سوزي‌هاي گسترده و فعاليت‌هاي انساني تخريب كرده و از بين برده‌اند. اما در هر صورت الگوهاي جوي پيشرفته هواشناسي پيش‌بيني مي‌كنند كه باتوجه به افزايش بارندگي در اثر گرمايش جهاني، در آينده مناطقي كه مرطوب هستند؛ مرطوب‌تر و مناطقي كه خشك هستند خشك‌تر خواهند شد البته همچنان اين احتمال هست كه اين تغييرات در آينده حتي از آنچه پيش‌بيني شده هم بيشتر شوند.