ترديدها پيرامون راهبرد امريكا براي مقابله با تروريسم در افغانستان
داعش خراسان با موشك و پهپاد نابود نمي‌شود
محمدحسين لطف‌الهي
آوريل 2017، زماني كه ايالات متحده از بمبي 22 هزار پوندي موسوم به «مادر بمب‌ها» براي هدف قرار دادن مواضع دولت اسلامي خراسان (شاخه افغانستان داعش) در مناطق كوهستاني شرق افغانستان استفاده كرد، چنين مي‌نمود كه گويا واشنگتن عزم خود را براي نابودي اين گروه تروريستي در آسياي غربي جزم كرده و تصميم دارد با استفاده از تمام ظرفيت‌هاي موجود پرونده داعش را در افغانستان هم ببندد. «مادر بمب‌ها» بزرگ‌ترين بمب غيرهسته‌اي است كه تاكنون در جنگ‌ها استفاده شده و تاثير و قدرت تخريب آن به اندازه‌اي زياد است كه پنتاگون پس از ساخت آن مجبور شد بررسي‌هايي حقوقي به عمل آورد كه آيا استفاده از قوانين بين‌المللي در حوزه درگيري‌هاي مسلحانه را نقض مي‌كند يا نه. وزارت دفاع امريكا در يك ارزيابي حقوقي كه سال 2003 منتشر شد، نوشته است: «انتظار مي‌رود كه اين سلاح تاثير رواني قابل توجهي بر كساني كه شاهد استفاده از آن هستند، داشته باشد.» اما چندي بعد مشخص شد وضعيت مطابق ميل امريكايي‌ها پيش نمي‌رود و مدرن‌ترين و قدرتمندترين تسليحات نيز نمي‌تواند امريكا را به خواسته خود برساند.
بر اساس آمارهايي كه تاكنون از سوي وزارت دفاع امريكا منتشر شده، اين بمب مجموعا كمتر از 100 كشته را بر داعش خراسان تحميل كرد و نتوانست اثرات بلندمدتي بر توان عملياتي اين گروه تروريستي بگذارد. شاخه افغانستان داعش در حال حاضر يكي از خطرناك‌ترين گروه‌هاي شبه نظامي فعال در اين كشور است و مجموعه‌اي از مرگبارترين حملات ترويستي در افغانستان طي سال‌هاي اخير از سوي اين گروه انجام شده است. سازمان ملل متحد گزارش داده است كه تنها در چهار ماه ابتدايي سال 2021، گروه‌هاي جهادي وابسته به داعش مجموعا 77 حمله در افغانستان سازماندهي كردند و در يكي از مرگبارترين نمونه‌ها، طي يك حمله تروريستي به مدرسه‌‌اي در كابل، بيش از 90 نفر كشته و 270 نفر زخمي شدند. روز پنجشنبه هفته گذشته نيز، يك مهاجم كه جليقه انتحاري به تن كرده بود، به فرودگاه كابل رفت و خود را منفجر كرد كه در نتيجه آن علاوه بر 170 شهروند افغانستان، 13 سرباز نيروي دريايي امريكا نيز جان خود را از دست دادند.
ساعاتي پس از اين حمله، رييس‌جمهور ايالات متحده كوشيد خشم و عصبانيت امريكايي‌ها نسبت به اين حمله را بازتاب دهد و وعده انتقام از داعش را داد. او در سخنراني خود در كاخ سفيد گفت: «براي كساني كه اين حمله را انجام دادند و براي كساني كه مي‌خواهند به امريكا آسيب برسانند؛ ما نمي‌بخشيم و فراموش هم نمي‌كنيم. ما شما را خواهيم يافت و وادارتان مي‌كنيم كه سزاي كارتان را بپردازيد.» زماني كه روز جمعه از جن ساكي، سخنگوي كاخ سفيد در خصوص منظور بايدن از اين گفته‌ها پرسيده شد، او تصريح كرد كه «رييس‌جمهور ديگر نمي‌خواهد آنها روي زمين باشند.» همان شب، پنتاگون اعلام كرد كه در ولايت ننگرهار حملاتي را عليه مواضع داعش افغانستان صورت داده و سخنگويان اين وزارتخانه نيز گفتند: «از شواهد موجود مشخص است كه ما اهداف مدنظر را كشته‌ايم.»
بر اساس اعلام رسانه‌هاي امريكايي، حملات هوايي و پهپادي اين كشور عليه داعش خراسان ممكن است ادامه داشته باشد اما تحليلگران نگرانند كه اين شيوه برخورد و مقابله با يك گروه تروريستي ايدئولوژيك روشي كارآمد نباشد. اين نگاه در دولت بايدن نيز در حال رشد است و كاخ سفيد دريافته كه ممكن است نتواند به اين شيوه با داعش مقابله كند. نشريه نيويوركر در اين خصوص مي‌نويسد كه يك عضو ارشد دولت بايدن روز جمعه اذعان كرد: «ايالات متحده نمي‌تواند با حملات نظامي يك ايدئولوژي را نابود كند» چنانكه روساي جمهور پيشين نيز از به‌كارگيري اين شيوه سودي نبرده‌اند. در آگوست 1998 بيل كلينتون، رييس‌جمهور وقت ايالات متحده دستور داد تا مواضع شبه نظامي‌هاي القاعده به وسيله موشك‌هاي كروز هدف قرار داده شود. مجموعه‌اي از حملات موشكي ترتيب داده شد و تعدادي از كمپ‌ها و يك كارخانه داروسازي در سودان كه بر اساس اطلاعات اشتباه به اسامه بن‌لادن نسبت داده مي‌شد، هدف قرار گرفت.
اين حملات امريكا تاثير بسيار اندكي بر واقعيت‌هاي ميداني داشت و سه سال بعد القاعده با انجام عملياتي بزرگ در قلب امريكا حادثه 11 سپتامبر را رقم زد و به‌رغم مرگ اسامه بن‌لادن، رهبر اين گروه تروريستي، اكنون بخش بزرگي از بهترين جنگجويان القاعده در خدمت طالبان فعاليت مي‌كنند.
ست جونز، مشاور ارشد نيروهاي ويژه امريكا در افغانستان در اين خصوص مي‌گويد: «با اقدامات نظامي نمي‌توان مقابله كارآمدي با گروه‌هاي تروريستي داشت. اقدامات محدودي است كه در اين حوزه مي‌توان انجام داد.» به گفته او، با روش‌هاي نظامي مي‌توان عملكرد گروه‌هاي تروريستي را موقتا مختل كرد يا افراد تاثيرگذار آنها را كنار زد اما تاثيرات تاكتيكي اين اقدامات بسيار محدود است و ماندگار نيست.
از نگاه تحليلگران داعش خراسان با اين شيوه‌اي كه از سوي امريكا در پيش گرفته شده ممكن است هزينه‌هايي انساني و مادي را متحمل شود اما آنها همين الان هم موفق شده‌اند تا تاثير مطلوب‌شان را روي افكار بخشي از مسلمانان اهل سنت در افغانستان بگذارند و محبوبيت ويژه‌اي در جهان طرفداران گروه‌هاي جهادي كسب كنند. كارشناسان هشدار مي‌دهند كه داعش خراسان ممكن است حتي از اين هم فراتر رود و بخواهد دامنه فعاليت‌هاي خود را تا حد زيادي گسترش دهد.
داعش خراسان در اصل در سال 2014 ميلادي ايجاد شد. آغاز عمليات‌هاي رسمي اين گروه تروريستي در منطقه افغانستان- پاكستان به اوايل سال 2015 ميلادي بازمي‌گردد. در آن زمان با فاصله كوتاهي از اعلام رسمي فعاليت داعش، موج بزرگي از حملات خونبار عليه شهروندان عادي در كابل، برخي ديگر از مناطق افغانستان همچنين بلوچستان پاكستان صورت گرفت، نيروهاي امنيتي دولتي و ارتش افغانستان و افراد و مواضع نيروهاي غربي نيز بخش ديگري از اهداف دولت اسلامي خراسان بودند. در آن زمان كارزار ضد تروريستي بزرگي عليه داعش به راه افتاد و ضربات متعددي بر اين گروه تروريستي در افغانستان و پاكستان وارد آمد كه تا حد زيادي باعث تحليل رفتن توان عملياتي ISISK در سال 2019 شد. براساس داده‌هايي كه پيرامون حملات صورت گرفته از سوي اين گروه وجود دارد، حجم عمليات‌هاي داعش پس از حملات كارزار ضدتروريستي به شدت كاهش يافت و توان مالي اين گروه تا حد زيادي از بين رفت اما به‌رغم تمام اين ضربات دولت اسلامي خراسان همچنان پابرجاست و به فعاليت خود در افغانستان و بخش‌هايي از پاكستان ادامه مي‌دهد.
در مقاله مشتركي كه عبدالسعيد، پژوهشگر مستقل گروه‌هاي جهادي و اميرا جادون، استاد تبارشناسي گروه‌هاي تروريستي در دانشگاه ارتش امريكا (وست پوينت) در اينستيك منتشر كرده‌اند، از ميانه سال 2020 تغييرات زيادي در ساختار داعش افغانستان اتفاق افتاد. فردي به نام شهاب المهاجر از سوي مركزيت داعش به عنوان «امير» دولت اسلامي خراسان (ISISK) انتخاب شد كه تجارب بسياري در جنگ شهري داشت و به علت برخي اقدامات نظامي در حوزه افغانستان و پاكستان به شهرت زيادي دست يافته بود. تحليلگران نقش او را در تغيير استراتژي نظامي داعش در فضاي سيال افغانستان بسيار مهم ارزيابي مي‌كنند. او كه سابقه محاصره 20 ساعته زندان جلال‌آباد همچنين صدور عفو سراسري براي داعشياني كه در ننگرهار تسليم قواي دولتي شده بودند در كارنامه خود دارد، تمركز اقدامات نظامي داعش را روي حمله به مناطق بسيار حساسيت برانگيز نظير بيمارستان‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس گذاشته است تا به اين وسيله صداي گروه تروريستي داعش را بلندتر از هميشه به گوش جهانيان برساند و با عمليات اخير در فرودگاه كابل نشان داد توانايي بالايي هم در اين زمينه دارد.
با خروج نظاميان امريكايي از افغانستان كارشناسان تحليل‌هاي متفاوتي پيرامون رقابت‌هاي ميداني در آينده اين كشور دارند. گروهي از كارشناسان بر اين باورند كه در پي اين خروج، رقابت ميان طالبان و داعش شدت مي‌گيرد و آنها در مقابل يكديگر مي‌ايستند. يك مقام ارشد دولت بايدن در اين باره گفته است كه «واشنگتن با طالبان همكاري خواهد كرد تا داعش را نابود كند.» او همچنين پيش‌بيني مي‌كند كه داعش در كوتاه‌مدت روي تسخير برخي نواحي و تثبيت قدرت خود در آنها متمركز مي‌كند و هدف اصلي‌اش اهداف غربي نخواهد بود. مواضع اعلامي داعش نيز اين موضوع را تاييد مي‌كنند. اين گروه تروريستي اخيرا در نشريه خود به نام النبأ نوشته است كه «آنچه در افغانستان اتفاق افتاده چيزي بيشتر از جايگزيني ريش‌دارها به جاي بي‌ريش‌ها نيست.» امريكايي‌ها معتقدند داعش توان به چالش كشيدن طالبان كه داراي حدود 70 هزار جنگجو است، ندارد. در مقابل اين نگاه، برخي كارشناسان معتقدند داعش به‌رغم اختلافات ظاهري با طالبان، در برخي موارد با اين گروه همكاري كرده و در مسير منافع آنها گام برداشته است.
آمارها نيز نشان مي‌دهد عمليات‌هاي داعش خراسان در سال‌هاي اخير عموما عليه مواضعي بوده كه توان مقابله به‌مثل نداشته‌اند. آنها عموما مواضعي نظير مدارس، مراكز درماني و مساجد را هدف قرار مي‌دهند و بيشتر قربانيان آنها شيعيان هزاره هستند.
ست جونز تاكيد دارد در حالي كه امريكا خروج خود را با پايان يافتن مشكل تروريسم توجيه مي‌كرد حالا و پس از خروج مي‌بينيم كه اين مشكل قوي‌تر از قبل وجود دارد. او مي‌گويد: «تعداد محدودي حملات موشكي يا پهپادي يا حتي حملاتي ديگر با مادر بمب‌ها نمي‌تواند بازي را تغيير دهد» و ايالات متحده بايد رويكرد ديگري در پيش گيرد.