شوراي شهر، شهردار جديد تهران و مساله مديريت بحران
مهدي زارع
از نيمه مرداد1400 به تدريج با استقرار شوراي جديد شهر، شهردار جديد تهران مشخص شد و در هفته‌اي كه گذشت سرپرست جديد سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران نيز تعيين شد. اهميت مديريت بحران مخاطرات طبيعي در تهران به نحوي است كه از همين ابتداي كار بايد بر پايه دانسته‌هاي قبلي، بر پايه به‌روز كردن برنامه پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران، چشم‌انداز مساله سوانح شهرتهران 16 سال آينده را مشخص كرد. اين برنامه راهبردي براي تهران 1416 تصويري از آنچه براي كاهش ريسك براي چهار دوره آينده شوراي شهر انتظار داريم، ترسيم مي‌كند. شبكه لرزه‌نگاري محلي داخل شهر تهران از خرداد 1383 از سوي سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران راه‌اندازي شده و با 12 ايستگاه در حال ثبت زلزله‌هاي محلي با كيفيت بالاست. در بازه 1383تا 1389 لرزه‌هاي كمي در مجاورت گسل‌هاي طالقان، كهريزك و قطعه مركزي گسل شمال تهران در شبكه محلي سازمان پيشگيري ثبت شده و در عوض لرزه‌خيزي قابل توجهي در امتداد گسل‌هاي مشاء، گرمسار و كندوان مشاهده شد. لرزه‌خيزي قابل توجهي نيز در امتداد قطعه شرقي گسل مشاء به ويژه در مجاورت شهرهاي دماوند و پرديس و منطقه شرق لواسانات ثبت شد. از سوي ديگر قطعه مركزي گسل مشاء (از لواسانات تا ميگون و شهرستانك) در يك سكوت لرزه‌اي است و در عين حال توان لرزه‌زايي براي يك زلزله با بزرگاي 7 تا 7.5 در آن وجود دارد. نگارنده در سال 1374 در مطالعه‌اي در پژوهشگاه زلزله نشان داد كه روي قطعه شرقي گسل مشاء- دماوند- لغزش سالانه ۴ ميليمتر به صورت عمودي و 2 ميليمتر به صورت افقي - امتداد لغز - دارد. اين گسل در ۱۰ هزار سال گذشته ۹ زلزله ويرانگر و مخرب داشته است. حتي زمين‌لغزش بزرگ بخش مبارك‌آباد احتمالا در زلزله سال ۱۸۳۰ ميلادي يا حركت زمين در شمال شرق دماوند كه باعث ايجاد درياچه تار در سال ۱۶۶۵ ميلادي و در دوره صفوي شده از جمله فعاليت‌هاي اين بخش از گسل مشاء در زلزله‌ها بوده است.
تهران در دامنه‌هاي جنوبي رشته‌كوه البرز قرار دارد و يكي ديگر از مهم‌ترين مخاطرات زمين‌شناختي مورد توجه در اين شهر، خطر وقوع زمين‌لغزش است. زمين‌لغزش‌هاي متعددي در محدوده داخلي شهر تهران رخ داده است كه براي نمونه مي‌توان به دو زمين‌لغزش قديمي گلابدره در شمال تهران و زمين‌لغزش شهرك مجلس فرحزاد در سال ١٣٨٣ اشاره كرد. سومين مخاطره طبيعي مهم در تهران، خطر وقوع سيل است. تجربه وقوع سيل 28 تير ١٣٩٤ در دره كن و روستاي سيجان كرج، مويد خطر اين سانحه طبيعي در منطقه تهران و اطراف آن است. ساده‌ترين راه براي كاهش خطر سيل در يك محدوده شهري، رعايت حريم مسير رودخانه‌ها و آبراهه‌هاست. بيشترين خطر سيل در تهران مربوط به حريم رودخانه‌ها و نواحي كم‌شيب در نيمه جنوبي تهران است. چهارمين مخاطره زمين‌شناختي خطر فرونشست زمين است. فرونشست زمين مي‌تواند دلايل مختلفي ازجمله تراكم سفره آب زيرزميني، زهكشي از خاك‌هاي آلي و معدنكاري زيرزميني داشته باشد. مطالعات نشان داده كه قسمت‌هاي جنوبي شهر تهران به دليل قرارگيري در دشت و وجود آبرفت‌هاي جوان، در معرض خطر بالاي فرونشست است. به علاوه طي سال‌هاي اخير، رشد جمعيت و برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني، بر ميزان خطر فرونشست در اين مناطق به شدت افزوده است. ميزان فرونشست سالانه حدود ۳۶سانتي‌متر (يك ميليمتر در روز) در دشت غربي تهران، خصوصا در مناطق جنوب‌غربي تهران است. تهران را مي‌توان شهري با مخاطرات طبيعي بالقوه دانست. از طرفي طي سال‌هاي گذشته، جمعيت ساكن در اين نواحي بالقوه مخاطره‌آميز رو به افزايش بوده است. جمعيت تهران در سال ١٣١٩ حدود ٥٥٠هزار نفر، در سال ١٣٣٥ حدود 1.5 ميليون نفر، در سال ١٣٤٥ حدود 2.7 ميليون نفر، در سال ١٣٥٥ حدود 4.5 ميليون نفر، در سال ١٣٦٥ حدود6.1ميليون نفر، در سال ١٣٧٥ حدود 6.7 ميليون نفر، در سال ١٣٨٥ حدود 7.7 ميليون نفر و در سال 1395 8.7 ميليون نفر بوده است و برآورد مي‌شود كه در پايان تابستان 1400 حدود9.4 ميليون نفر در شب برآورد مي‌شود. حدود 4.5 ميليون نفر طي روز براي كار به تهران مي‌آيند. براي برآورد ريسك مخاطرات طبيعي چهارگانه پس از برآورد خطر هر يك از مخاطرات زمين‌لرزه، زمين‌لغزش، سيل و فرونشست به‌طور جداگانه، اين مخاطرات با يكديگر تلفيق شده و ميزان خطر كلي بالقوه مخاطرات چهارگانه محاسبه شد. سپس با ضرب ميزان خطر كلي بالقوه اين مخاطرات در لايه اطلاعاتي تراكم جمعيت، نقشه ريسك مقدماتي براي شهر تهران به دست آمد. با توجه به اين امر مشخص است كه بيشترين ريسك سوانح طبيعي چهارگانه زلزله، زمين‌لغزش، سيل و فرونشست در نيمه جنوبي تهران متمركز است. اگر 2.5 ميليون جمعيت سرگردان طي روز در شهر و حدود 3 ميليون نفر جمعيتي كه براي كار و خريد طي روز به منطقه بازار تهران مي‌روند نيز در نظر گرفته شوند، ريسك فزاينده طي روز (نسبت به شب هنگام) براي هر نوع مخاطره قابل انتظار در تهران قابل تصور است. در برنامه راهبردي شانزده ساله پيشنهادي، هدف‌هاي راهبردي بر پايه برآوردهاي واقع‌بينانه قابل تعيين است و مي‌توان - و لازم است - برنامه عملياتي براي مراحل مختلف كاهش ريسك سوانح در تهران تهيه و به تدريج اجرا شود.