مروري بر كتاب سنجيده انديشيدن از الف تا ياء نوشته نايجل واربرتن
اي برادر تو همه انديشه‌اي
علي سلطاني
اين روزها اصطلاح «تفكر انتقادي» كمابيش به گوش‌هاي ما مي‌خورد؛ اصطلاحي وزين و پُرطمطراق. به اين نام كلاس‌ها، نشست‌ها و لايوهايي هم برگزار مي‌شود كه شعارشان ترويج قدرت تفكر انتقادي است. اما كتاب‌هاي بديع، جمع‌وجور، مُشت‌پُركن و روان در اين موضوع چندان زياد نيستند و همين نكته باعث شده است كه يا آشنايي با مفهوم تفكر انتقادي به‌طور كلي منتفي شود يا به تصوري بسيط و ساده محدود بماند.
اگر بخواهيم يكي از كتاب‌هايي را معرفي كنيم كه در اين وضعيت فقير بتواند كمبود حاضر را برطرف و مخاطب را با مقدمات انديشه انتقادي هم‌گام كند، انتخاب ما مي‌تواند «انديشيدن از الف تا ياء» با زيرعنوان گام نخست در تفكر نقادانه، نوشته نايجل واربرتن، فيلسوف انگليسي و استاديار فلسفه باشد؛ كتابي كه تفكر انتقادي را به‌ويژه از منظر مرور مغالطه‌هاي منطقي مشهور و الگوهاي سنجشگري پي گرفته، مهدي خسرواني آن را به شيوايي ترجمه كرده و به‌تازگي به چاپ چهارم رسيده است.
اجازه بدهيد از انتخاب جايگزين مترجم براي اصطلاح «تفكر انتقادي» آغاز كنيم؛ نكته‌اي كه چهل صفحه مقدماتي مترجم را به خود اختصاص داده است. خسرواني در چهل صفحه با جزييات و دليل‌هاي بسياري توضيح مي‌دهد كه «سنجشگرانه‌انديشي» ترجمه درست‌تري براي اصطلاح critical Thinking است. پيش‌تر از اين ما با معادل تفكر انتقادي بيشتر آشنا بوديم، اما خسرواني استدلال مي‌كند كه تفكر انتقادي هنوز آن‌طورها كه بايد جا نيفتاده است و مي‌توان سنجشگرانه‌انديشي را برايش جايگزين كرد. توضيحات چند ده صفحه‌اي روان او براي اين انتخاب تامل‌برانگيز و آموزنده است.
پس از مقدمه مترجم، كتاب اصلي واربرتن در 216 صفحه آغاز مي‌شود. همان‌طوركه گفته شد سويه آشنايي با مغالطه‌هاي منطقي و مرور آن بن‌مايه كتاب واربرتن را تشكيل مي‌دهد. از اين رو كتاب خيلي شبيه كتاب‌هاي مرور مغالطات شده است، با اين تفاوت كه در اينجا ما تا حدودي با سويه‌هاي ايجابي سنجيده‌انديشي هم آشنا مي‌شنويم. ولي در هر صورت شباهت محتوايي كتاب با كتاب‌هايي كه پيش‌تر درباره مغالطه‌ها نوشته و منتشر شده به حدي است كه مي‌توان عنوان كتاب را آشنايي با مغالطه‌هاي منطقي گذاشت. البته گفتيم كه محتوا محدود به مغالطه نيست و الگوهايي تفكري را هم توضيح مي‌دهد كه به تقويت سنجشگري مي‌انجامد. با همه اينها اين پرسش همچنان در ذهن خواننده نوپا شكل مي‌گيرد كه آيا تفكر انتقادي يا سنجشگرانه‌انديشي منحصر در آشنايي و پرهيز از مغالطه‌هاي منطقي و برخي الگوهاي سنجشگري است؟ به اين پرسش در كتاب پاسخ داده نمي‌شود.
انديشيدن از الف تا ياء يا A تا Z در نسخه اصلي، با پايه قرار دادن مرور مغالطه‌هاي منطقي (در كنار الگوهاي سنجشگرانه‌انديشي مثل آزمايش ذهني) برحسب حروف الفبا تدوين يافته است. با لحاظ اينكه در نسخه فارسي و ترجمه شده اين تدوين و دسته‌بندي با نظم الفبايي فارسي صورت گرفته است. مثلا در باب «آ» ما با مفاهيم و مغالطه‌هايي مثل آدمك پوشالي، آرزويي‌انديشي و آزمايش ذهني آشنا مي‌شنويم.
زبان كتاب بسيار روان و جذاب، مثال‌ها ملموس و آشنا و توضيحات تا حد ممكن عاري از اصطلاحات فني منطقي و فلسفي است. خواننده در پايان كتاب با مرور و اشراف بر هر كدام از مفاهيم مثل شاهد حكايتي، توسل به جمعيت، بازتعريف دلبخواهي، توريه‌گويي، قياس ناكامل، استدلال دندان‌شكن، پاسخ وكيل، وكيل مدافع شيطان، پاسخ سياستمدار، برهان جهل، ژرف‌نمايي، استدلال شيب لغزنده و ... و نيز مغالطه‌هايي صوري و غيرصوري‌اي مثل مغالطه حمله شخصي، آدمك پوشالي، خودت هم، ون گك، تعلق شخصي، اين را نگويي چه بگويي، پيداش، خلط همبستگي/علت، دليل‌هاي بد، دموكراتيك، ريشه‌شناختي و ... مي‌تواند با ذهني پخته و تيزتر انديشه‌هاي خود و ديگران را حلاجي كند و مينياتوري مي‌سنجد.
بايد اشاره كرد كه انتشارات علمي و فرهنگي كتاب Thinking from A to Z با عنوان فارسي «انديشيدن از الف تا ياء»، نوشته نايجل واربرتن با ترجمه مهدي خسرواني را منتشر كرده است. اين كتاب نخست‌بار در سال 1388 منتشر شده است. انتشارات علمي و فرهنگي پس از استقبال مخاطبان از كتاب به‌تازگي چاپ چهارم انديشيدن از الف تا ياء را با قيمت 38 هزار تومان روانه بازار كرده و پيش چشم كساني قرار داده است كه در دوران انواع تلقين و تناقض و تردستي‌هاي فكري و رسانه‌اي، مي‌دانند كه به قول مولانا «اي برادر تو همان انديشه‌اي/ مابقي تو استخوان و ريشه‌اي».