مهدي كروبي و سيدمحمد خاتمي
پس از يازده سال در نشست‌هاي جداگانه سخنراني كردند
گشايش‌هاي نسبي سياسي
روزهاي پاياني هفته‌اي كه گذشت، مملكت تعطيل بود؛ تعطيلاتي به مناسبت فرارسيدن ايام سوگواري هفته پاياني ماه صفر كه به فرصتي براي برپايي مراسم سوگواري تبديل شد و درحالي به‌دليل شرايط خاص ناشي از همه‌گيري كرونا با تفاوت‌هايي نسبت به سال‌هاي پيش از آن برگزار شد كه در اين بين برپايي يكي از اين مراسم از جهاتي ديگر نيز متفاوت بود. مراسمي كه البته همزمان با سوگواري شهادت امام رضا (ع)، در راستاي گراميداشت چهلمين روز درگذشت علامه محمدرضا حكيمي در حسينيه جماران برگزار شد و كنار يادگار و برخي اعضاي بيت امام و شماري از روحانيان و شخصيت‌ها و چهره‌هاي سياسي عمدتا اصلاح‌طلب، يك ميهمان ويژه داشت؛ سيدمحمد خاتمي، رييس دولت اصلاحات كه اگرچه اين سال‌ها به‌رغم پاره‌اي از محدوديت‌ها در برخي محافل عمومي شبيه به اين حاضر شده اما از حدود يك دهه پيش تا شامگاه پنجشنبه هفته‌اي كه پشت سر گذاشتيم، دست‌كم در اين سطح امكان سخنراني نداشته است. اين‌بار اما اوضاع متفاوت بود و مراسمي كه با سخنراني محمدرضا عبداللهيان مدير موسسه معارف اسلامي امام رضا(ع) آغازشد و با سخنان سيدحسن خميني، يادگار امام به پايان رسيد، در ميانه راه به فرصتي براي سخنراني سيدمحمد خاتمي تبديل شد تا رييس دولت اصلاحات درحالي پس از حدود 12 سال (11 سال و 9 ماه و 10 روز) در حسينيه جماران نطق كند كه ازقضا آن سخنراني نيمه‌كاره حدود 12 سال پيش را نيز در همين حسينيه ايراد كرده بود؛ مكاني كه بيش از هر چيز يادآور خاطرات حضور و سخنراني‌هاي بنيانگذار جمهوري اسلامي است اما به‌خصوص حالا كه بار ديگر به محلي براي ايراد نظرات رييس دولت اصلاحات تبديل شده، در عين حال خاطرات تلخ آن سخنراني پنجم دي‌ماه 88 خاتمي را نيز زنده مي‌كند. سخنراني شام غريبان محرم آن سال كه در پي فضاي متشنج ناشي از حوادث پس از انتخابات رياست‌جمهوري دهم، با حمله گروهي از مخالفان اصلاحات نيمه‌كاره ماند و به عنوان مقطعي در تاريخ سياسي معاصر ايران ثبت شد كه سرآغاز سلسله‌رويدادهايي در راستاي افزايش محدوديت‌هاي سياسي براي سيدمحمد خاتمي بود. رويدادهايي كه شايد اوج‌شان، حدود يك سال و يك ماه بعد و با آغاز حصر خانگي ميرحسين موسوي، مهدي كروبي و زهرا رهنورد در بهمن‌ماه 89 رقم خورد و حالا در شرايطي به نظر مي‌رسد گشايش‌هايي نسبي در حال وقوع است كه اصلاحات و اصلاح‌طلبي در اين بازه زماني يك دوره يا به تعبير دقيق‌تر چرخه كامل اوج و حضيض را پشت سر گذاشته است.
آنچه اما حالا به عنوان شاهد و سندي باعث شده تا اين ادعا يا دست‌كم گمانه و ظن را درخصوص تغيير در شرايط محدوديت‌هاي سياسي پيرامون سيدمحمد خاتمي پيش كشيد و به بحث گذاشت، گشايش مشابهي است كه ظاهرا در وضعيت حصر يكي از محصوران رقم خورد و بر اين اساس مهدي كروبي، پدر معنوي حزب اعتماد ملي نيز حدود 48 ساعت پيش از آنكه خاتمي در حسينيه جماران و در حضور جمعيت به ايراد سخنراني بپردازد، در منزل دبير كل حزب كارگزاران سازندگي اما به هر حال در حضور جمعي از چهره‌هاي سياسي اصلاح‌طلب سخنراني كرد و رسانه‌ها در پوشش اين خبر از تعابيري چون «نخستين سخنراني كروبي پس از 11 سال» استفاده كردند؛ آنهم در حالي كه كروبي در آن نشست كه به ميزباني غلامحسين كرباسچي و با حضور چهره‌هايي چون علي جنتي، اسماعيل دوستي، محسن هاشمي، محمد عطريانفر، حسين مرعشي، يدالله طاهرنژاد، محمد قوچاني، غلامرضا انصاري و برخي از ديگر اصلاح‌طلبان برگزار شد، سخنانش را اين‌طور آغاز كرد: «ابتدا از آقاي كرباسچي تشكر مي‌كنم كه اين برنامه را گذاشت و از ما دعوت كردند و ما هم گفتيم كه اگر آقايان و مسوولان اجازه بدهند مي‌آييم كه آن آقايان هم اجازه دادند.»
دو روز پس از آن سخنراني كروبي در جمعي به نسبت محدود اما سيدمحمد خاتمي در يك مراسم سوگواري و نشستي عمومي حاضر شد كه در حسينيه جماران برگزار شد و رييس دولت اصلاحات علاوه بر آنكه امكان شركت در مراسم را پيدا كرد، دقايقي نيز به بيان نكات مختلف سياسي و غيرسياسي مشغول شد. با اين همه اما واقعيت آن است كه شرايط اين بيش از يك دهه گذشته سيدمحمد خاتمي، مهدي كروبي و البته ميرحسين موسوي و زهرا رهنورد در اغلب موارد و محدوديت‌ها بدون اعلام رسمي و به نحوي رقم خورده كه نه‌تنها اظهارنظر درخصوص زمان آغاز اين دوره و تاريخ اعمال آن را دشوار ساخته، بلكه حتي اين امكان را نيز از ناظران سلب كرده كه بتوانند با دقت و به دور از گمانه‌زني رسانه‌اي، درخصوص علت اعمال اين محدوديت‌ها، استدلال كرده و له يا عليه آن استناد كنند. با اين حال با اتكا به روند رويدادهاي سياسي و بر پايه بازخواني رويدادهاي تاريخي اين بازه زماني حدودا 12 ساله، مي‌توان دست‌كم به‌طور حدودي از روند شرايطي گفت كه ابتدا رفته‌رفته و با سيري افزاينده، محدوديت‌هاي سياسي و رسانه‌اي اين بزرگان سياسي منتسب به جناح چپ و جريان اصلاحات را تكميل كرد و از چندسال پيش با سيري كندتر از آنچه در جريان افزايش محدوديت‌ها شاهد بوديم، گشايش‌هايي را در وضعيت ظهور و بروز سياسي و رسانه‌اي آنان رقم زد.
در اين ميان البته دست‌كم در فضاي رسانه‌اي براي آغاز حصر خانگي ميرحسين موسوي، مهدي كروبي و زهرا رهنورد تاريخي مشخص ذكر شده است. حصري كه البته شايد بتوان آغازش را 21 بهمن‌ماه 89 يعني زماني عنوان كرد كه از آن پس از ورود و خروج مهدي كروبي از منزلش ممانعت به عمل آمد اما معمولاً يك هفته بعد از آن تاريخ، يعني 28 بهمن‌ماه 89 زماني كه در فلزي بن‌بست اختر نصب و ممانعت از تردد ميرحسين موسوي و زهرا رهنورد آغاز شد. اما درمورد سيدمحمد خاتمي كه اين سال‌ها را نه در حصر، بلكه با محدوديت‌هايي مواجه بوده و اين محدوديت‌ها نيز بيش از آنكه به رفت و آمدهاي او مربوط باشد، به بروز و ظهور رسانه‌اي او ارتباط داشته، اوضاع كمي پيچيده‌تر است.
با اين همه شايد آن‌طور كه پيش‌تر اشاره شد، عاشوراي 88 را بتوان آغاز محدوديت‌هاي خاتمي در ارتباط با جامعه عنوان كرد. زماني كه سخنراني روز 5 دي‌ماه سال 88 رييس دولت اصلاحات در حسينيه جماران درپي حمله نيروهاي لباس شخصي و مخالفان نيمه‌كاره رها شد و بيش از يك ماه بعد، وقتي او براي شركت در راهپيمايي 22 بهمن‌ماه، خود را به خيابان زنجان رسانده و به‌سمت ميدان آزادي در حال حركت بود، بار ديگر با حمله‌اي مشابه مواجه شد. حدود يك سال بعد، زمستان 89 يعني همان مقطعي كه مصادف است با آغاز حصر خانگي ميرحسين موسوي، مهدي كروبي و زهرا رهنورد، چند اتفاق ديگر منجر به آشنايي بيشتر خاتمي با محدوديت‌هاي تازه شد. اتفاقاتي كه ديدار دي‌ماه با نمايندگان فراكسيون اقليت مجلس هشتم كه با عنوان فراكسيون نيروهاي خط امام يا همان فراكسيون اصلاح‌طلبان فعاليت مي‌كرد، واكنش تند محافظه‌كاران را برانگيخت و ازجمله حسين شريعتمداري در يكي از سرمقاله‌هاي كيهان به‌شدت نسبت به رفتار و كردار رييس دولت اصلاحات و البته نمايندگان اصلاح‌طلب وقت مجلس اعتراض كرد.
اما كمي بعد وقتي خبرگزاري فارس در گفت‌وگويي مختصر از قول دبير اجرايي جامعه وعاظ تهران و از چهره‌هاي نزديك به محمود احمدي‌نژاد از ممنوع‌الخروجي سيدمحمد خاتمي خبر داد، موجي از واكنش‌ها به راه افتاد. زماني كه اميري‌فر به نقل از يك مقام اطلاعاتي و بدون اشاره به نام او، مدعي شد كه اين مقام اطلاعاتي در محفل خصوصي روحانيون جامعه وعاظ كه ظاهرا 17 اسفندماه 89 برگزار شده بود، از ممنوع‌الخروجي خاتمي خبر داد و اگرچه سيدمحمود عليزاده طباطبايي، با تكذيب اين خبر اعلام كرد كه خاتمي در مدت اخير اساسا برنامه‌اي براي سفر به خارج از كشور نداشته، اين موج خبري براي چندسالي فروكش كرد، مصاحبه علي لاريجاني با لوموند و تاكيد رييس وقت مجلس بر نقش رييس دولت دهم در ممنوع‌الخروجي رييس دولت اصلاحات بار ديگر اين موضوع را به صدر اخبار بازگرداند. هرچند محمود احمدي‌نژاد به همان سبك و سياق هميشگي نقش خود و اصولا دولت دهم را در اين مهم رد كرد اما در ادامه وقتي آذرماه 92 خاتمي قصد داشت به منظور شركت در مراسم گراميداشت نلسون ماندلا، عازم آفريقاي جنوبي شود، «به‌رغم نظر مساعد رييس‌جمهوري و پيگيري وزارت خارجه (دولت يازدهم) براي صدور ويزا براي شركت سيدمحمد خاتمي در مراسم گراميداشت نلسون ماندلا، او به دليل ممنوع‌الخروجي نتوانست در آن مراسم شركت كند.» اين درحالي بود كه اين‌بار برخلاف آنچه طي 4 سال پيش از آن شاهد بوديم، به‌دليل اصرار خاتمي بر ارايه حكم ممنوع‌الخروجي، اين حكم به او ارايه مي‌شود.
ممنوعيت رسانه‌اي خاتمي اما كمتر از محدوديت‌هاي سياسي و وضعيت خاصي كه براي ترددش ايجاد شد، با اما و اگر و ابهام همراه بود. چه آنكه اين‌بار اين مساله صراحتا از جانب قوه قضاييه اعلام شد. هرچند اين خبر نيز پس از مدت‌ها اظهارنظرهاي ناروشن و فضاي مبهم، رسما اعلام شد و درنتيجه غلامحسين محسني اژه‌اي سخنگوي وقت قوه قضاييه در بهمن‌ماه 93 از اعمال محدوديت‌هاي رسانه‌اي براي خاتمي پرده برداشت.
اين درحالي بود كه با آغاز به كار مجلس دهم در خردادماه 95 و تشكيل فراكسيون اميد با عضويت حدود يكصد نماينده اصلاح‌طلب، كميته‌اي تحت عنوان كميته رفع حصر ذيل اين فراكسيون تشكيل شد تا اصلاح‌طلبان مجلس دهم بتوانند با جديت و نظم و دقت بيشتر وضعيت محدوديت‌هاي سياسي و رسانه‌اي بزرگان اصلاحات را پيگيري كنند. پيگيري‌هايي كه اگرچه به نتيجه مشخصي ناظر بر پايان محدوديت‌ها منتج نشد اما سرآغاز روندي بود كه طي آن به‌صورت گام به گام و رفته‌رفته، گشايش‌هايي در وضعيت حصر خانگي ميرحسين موسوي، مهدي كروبي و زهرا رهنورد اعمال شد و همزمان شرايط بروز و ظهور سياسي و رسانه‌اي سيدمحمد خاتمي نيز به‌صورت گام به گام تغيير كرد تا اينكه پنجشنبه هفته‌اي كه گذشت بالاخره رييس دولت اصلاحات پس از 11 سال و 9 ماه و 10 روز از زماني كه سخنراني‌اش در حسينيه جماران نيمه‌كاره ماند، در اين مكان حاضر شد و در حضور يادگار امام و جمعي از چهره‌هاي سياسي و گروهي از شهروندان سخنراني كرد؛ آنهم درحالي كه چنان‌چه اشاره شد حدود 48 ساعت پيش از آن، مهدي كروبي نيز پس از 11 سال حصر خانگي در جمعي محدود از چهره‌هاي سياسي سخنراني كرد.