مهم‌ترين نگراني‌هاي ايران از تحركات اخير در آذربايجان
تهران و حس تهديد امنيت ملي
آرمين منتظري
يك سال بعد از وقوع جنگ ميان آذربايجان و ارمنستان بر سر ناگورنو و قره‌باغ، تنش‌ها بار ديگر در منطقه قفقاز آغاز شده است اما اين‌بار اين تنش‌هاي طرف‌هاي جديدي نيز دارد. جمعه گذشته، ايران يك مانور نظامي را در امتداد مرزهايش با آذربايجان برگزار كرد. اين مانور در پاسخ به مانور نظامي آذربايجان و تركيه برگزار شد. برگزاري اين مانور از سوي ايران موجب شد كه آذربايجان و تركيه اعلام كنند قصد دارند مانورهاي نظامي بيشتري برگزار كنند. علاوه بر اين، ديگر كشورهاي منطقه نيز درخصوص تحولات اخير اعلام موضع كردند. به غير از اين، تحولات ديگري نيز به وقوع پيوست؛ وزير دفاع گرجستان با مقامات آذربايجان و تركيه ديدار كرد، وزير خارجه ارمنستان به ايران سفر كرد و وزير خارجه روسيه نيز در مسكو ميزبان حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه ايران بود.
منطقه قفقاز به لحاظ سياسي چند تكه است. آذربايجان، ارمنستان و گرجستان پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي بر سر كنترل سرزميني همواره با يكديگر در رقابت بوده‌اند. در عين حال قدرت‌هاي منطقه‌اي نظير روسيه، تركيه و ايران نيز با يكديگر بر سر منابع و نفوذ در منطقه قفقاز در رقابت بوده‌اند كه البته اين رقابت ريشه تاريخي نيز دارد. از قرن شانزدهم ميلادي تا قرن هجدهم، تركيه و ايران همواره بر كنترل سرزمين‌ها در قفقاز با يكديگر در حال جنگ بودند تا اينكه امپراتوري روسيه سر برآورد و هر دو كشور را منكوب كرده و كنترل خود بر قفقاز را با بر برپايي نظام اتحاد جماهير شوروي تثبيت كرد. اما بعد از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي اين رقابت‌ها بار ديگر آغاز شد. از ميان اين سه كشور، روسيه و تركيه توانستند پس از جنگ سال گذشته باكو و ايروان، نفوذ خود را در منطقه افزايش دهند. مسكو حدود 2 هزار نيروي حافظ صلح و 90 خودروي زرهي به ناگورنو و قره‌باغ اعزام كرد تا بر اجراي آتش‌بس بين آذربايجان و ارمنستان نظارت كند. ثبات در قفقاز براي روسيه از اهميت بسيار زيادي برخوردار است، چراكه اين كشور اگرچه قدرت برتر منطقه است اما هر چه كه مي‌گذرد قدرت رقابتش به لحاظ مالي از قدرت ديگر بازيگران بزرگ كمتر مي‌شود. حفظ نفوذ در قفقاز براي روسيه صرفا يك پروژه جاه‌طلبانه و بيهوده نيست. منطقه ناگورنو و قره‌باغ با قفقاز شمالي كه در داخل خاك روسيه واقع شده، هم‌مرز است و اتفاقا اين مناطق از جمله مناطقي در روسيه است كه كمترين ثبات را دارند. علاوه بر اين با توجه به قدرت‌يافتن طالبان در افغانستان و احتمال حركت موجي از مهاجران در منطقه، نگراني‌هاي مسكو نيز افزايش يافته است. برخورداري از روابط نزديك با كشورهاي قفقاز جنوبي تا حدودي مسكو را قادر مي‌سازد تا ظهور تهديد‌هاي جديد در سرزمين‌هاي خود را كنترل كند. علاوه بر اين، جمهوري‌هاي واقع‌شده در قفقاز جنوبي از منافع روسيه در مقابل ايران و تركيه محافظت مي‌كنند و اهرم فشاري دراختيار روسيه قرار مي‌دهند تا بتواند بر كريدورهايي كه از منطقه مي‌گذرند، نظارت داشته باشد.
در سوي ديگر ماجرا تركيه قرار دارد كه اخيرا با تقويت روابط اقصادي و نظامي خود با آذربايجان حضور خود در منطقه را تقويت كرده است. با توجه به شدت يافتن تفكرات نئوعثماني در آنكارا، تركيه تلاش كرده طي سال‌هاي اخير با استفاده از روابط نزديك خود با باكو بار ديگر به منطقه بازگردد. تركيه در روابط خود با آذربايجان ايده «دو دولت، يك ملت» را در پيش گرفته است. علاوه بر اين تركيه كه به لحاظ منابع انرژي به شدت در محدوديت است و به منابع و زيرساخت‌هاي نفت و گاز اين منطقه به شدت نياز دارد و اين نياز عاملي است كه تركيه، گرجستان و آذربايجان را به يكديگر نزديك مي‌كند. روابط تركيه با آذربايجان تثبيت شده و حالا در مرحله بعدي تركيه تلاش مي‌كند تا روابطش با گرجستان را تقويت كرده و به موازات آن سيگنال‌هايي براي برقراري دوباره روابط سياسي با ارمنستان ارسال كرده است.
اما ايران برخلاف تركيه و روسيه، در تحولات جنگ اخير آذربايجان و ارمنستان خارج از گود قرار گرفت چراكه مشكلات اقتصادي و بي‌ثباتي‌ها در منطقه خاورميانه به شدت از توان ايران كاسته است. علاوه بر اين يكي از نگراني‌هاي ايران اين بود در صورتي كه نقش فعالي در درگيري باكو و ايروان بازي كند، جنبش‌هاي جدايي‌طلب در دو استان آذربايجان شرقي و غربي ممكن است تحريك شوند، چراكه ايران كمك‌هاي مالي و بشردوستانه به ارمنستان ارسال مي‌كرد. ارمنستان توانست با كمك ايران و ايجاد مانع در مقابل تركيه و آذربايجان، كريدور خود به سمت جهان خارج را باز نگه دارد. درنهايت ايران از درگيري ميان ايروان و آذربايجان هيچ دستاوردي نداشت جز اينكه تركيه و آذربايجان از ايران براي شركت در نشست گروه شش (گروهي با شركت سه كشور قفقاز و سه قدرت منطقه ايران، روسيه و تركيه) دعوت به عمل آوردند. هدف از اين نشست اين بود كه موانع روابط اقتصادي و حمل و نقل تجاري ميان كشورها از ميان برداشته شود. اما اين نشست‌ها بعيد است به نتيجه محسوسي برسد.
تنش ميان آذربايجان و ايران
تنش‌ها ميان آذربايجان و ايران اواخر تابستان شدت يافت. بعد از جنگ سال 2020 ميان آذربايجان و ارمنستان، واحدهاي مرزباني آذربايجان كنترل بخشي از جاده ارتباطي ميان دو شهر ارمنستان را به دست گرفته و محدوديت‌هاي مسافرتي اعمال كردند. اين اقدام نيروهاي آذربايجاني به آنها اين امكان را مي‌داد كه مانع عبور كاميون‌هاي خارجي (به‌خصوص كاميون‌هاي ايراني) شوند و ضمن متوقف‌كردن‌شان از آنها عوارض دريافت كنند. علاوه بر اين، ايران درخصوص روابط نزديك باكو و تل‌آويو به شدت نگران است. رژيم صهيونيستي طي سال‌هاي گذشته سلاح‌هاي مدرن و پهپاد دراختيار آذربايجان قرار داده است. فارغ از اين، ايران در حال حاضر نيز در خاورميانه از سوي امريكا تحت فشار قرار دارد بنابراين طبيعي است كه تمايل نداشته باشد جبهه جديدي در مرزهاي شمالي، عليه‌اش باز شود.
يكي ديگر از نگراني‌هاي ايران افزايش نقش‌آفريني تركيه در قفقاز است. آنكارا طي سال‌هاي اخير سعي كرده روابطش را با كشورهاي قفقاز بهبود ببخشد و مدام با آذربايجان رزمايش برگزار مي‌كند. سال گذشته، تركيه اعلام كرد قصد دارد خط آهني بين تركيه و آذربايجان بسازد و دو كشور يك توافقنامه تجاري نيز ميان خود امضا كردند. نيروهاي ويژه نظامي تركيه، آذربايجان و پاكستان نيز براي نخستين‌بار در اوايل سپتامبر يك رزمايش مشترك در باكو برگزار كردند. پس از اين رزمايش يك رزمايش مشترك نيز با شركت كشورهاي تركيه، آذربايجان و گرجستان برگزار شد. اين تحولات از نگاه ايران يك چالش مستقيم در مسير روابط تهران، ايروان و مسكو است.
علاوه بر اين بيانيه تركيه و ارمنستان كه درخصوص تلاش براي بهبو روابط نيز مايه نگراني ايران است، چراكه ايران همواره توانسته نظر مساعد جمعيت ارمني را جلب كند. بنابراين اگر تركيه بتواند با ارمنستان به توافقاتي دست يابد، در نتيجه اهرم فشار تهران عليه تركيه از بين خواهد رفت و تركيه قادر خواهد بود قدرتش را با شدت و گستردگي بيشتري در جنوب قفقاز و آسياي مركزي تثبيت كند.
در نتيجه همين نگراني‌ها بوده كه ايران سامانه‌هاي راكتي و پرتابگر‌هاي موشك‌هاي بالستيك خود را تا فاصله 700 كيلومتري شمال خود مستقر كرده است. در ميان نيروهاي نظامي كه به مرزهاي ايران اعزام شده‌اند دو تيپ زرهي، يك تيپ هوابرد، واحدهاي توپخانه و مهندسي و واحدهاي پهپادي مشاهده مي‌شوند. نيروي هوايي ايران نيز تمركز خود را بر مرزهاي شمالي قرار داده است. در پاسخ به اين تحركات نظامي ايران، تركيه و آذربايجان گشت‌هاي پهپادي را به اجرا گذاشته‌اند. البته به‌رغم همه اين تحركات نظامي يك رويارويي نظامي به دلايلي چند بعيد به نظر مي‌رسد؛ نخست اينكه اولويت‌هاي سياست خارجي ايران مسائل ديگري است. ايران با تهديدات به مراتب جدي‌‌تري از سوي تركيه، عراق، خليج‌فارس، افغانستان و پاكستان روبه‌رو است. ايران در حال حاضر در سوريه همچنان درگير است و با غرب نيز بر سر پرونده هسته‌اي در كشمكش است. احتمال بازگشت نفت ايران به بازارهاي جهاني نيز موجب شده ايران گفت‌وگوها با، رقيب قديمي‌اش، عربستان سعودي را از سر بگيرد. خصوصا اينكه دو كشور اميدوارند كه بتوانند بر سر عراق به يك توافق دوجانبه دست يابند.
دوم اينكه، تركيه نيز مسائل و مشكلات خودش را دارد كه اين مشكلات برايش محدوديت ايجاد مي‌كنند. تركيه نيز در عرصه جنگ سوريه درگير است، بنابراين مجبور است درخصوص سوريه به همكاري با ايران تن بدهد. اقتصاد تركيه نيز در وضعيت بدي قرار گرفته است. علاوه بر اين تركيه نمي‌تواند در زمان واحد هم فشار از سوي اروپا و روسيه را تحمل كند و هم درگير درگيري‌هاي جديد در قفقاز باشد و در نهايت، ايران اميد دارد كه روسيه اجازه ندهد در منطقه قفقاز يك نظام دو قطبي حاكم شود؛ نظامي كه در يك سر آن كشورهاي تركيه، گرجستان و آذربايجان قرار بگيرند و در سر ديگر آن ايران و ارمنستان. چنين ترتيبي، موقعيت مسكو در منطقه را به خطر خواهد انداخت. وقوع يك درگيري ديگر در منطقه، مسكو را به دردسر خواهد انداخت. اگرچه ايران نسبت به نفوذ روسيه در قفقاز ترديد و سوءظن دارد اما در عين حال آماده ورود به رويارويي با مسكو نيست. همكاري‌هاي ايران و روسيه در ديگر موضوعات نظير سوريه و بازار نفت براي تهران از اهميت بيشتري در مقايسه با قفقاز برخوردار است. در نهايت، ايران قصد دارد نشان دهد كه حضور يك رقيب ديگر در قفقاز را تحمل نخواهد كرد و اگرچه قفقاز اولويت نخستش نيست اما مي‌تواند نقش يك ميانجي، مشاور و شريك را براي كشورهاي منطقه بازي كند. تركيه نخستين مخاطب اين پيام تهران است و در مرحله بعد شركاي تركيه در قفقاز مخاطب ايران هستند. در عين حال اگرچه به نظر مي‌رسد مسكو كه به هيچ‌وجه علاقه ندارند افزايش نفوذ هيچ كشوري را در قفقاز مشاهده كند اما تا بدين‌جاي كار ترجيح داده سياست صبر و رصد را در پيش بگيرد.
منابع:
CFR.ORG
FFOERIGN POLICY