زلمي خليل‌زاد در شرايطي استعفا داد كه بسياري از فعالان سياسي افغان عملكرد او را فاجعه‌بار مي‌دانند
پايان خدمت نومحافظه‌كار افغان در واشنگتن
شهاب شهسواري
زلمي خليل‌زاد، فرستاده ويژه وزارت خارجه امريكا در امور افغانستان، از مقام خود كناره‌گيري كرد. براساس بيانيه وزير خارجه امريكا خليل‌زاد از مقام خود استعفا داده است. آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا از «دهه‌ها خدمت صادقانه خليل‌زاد به مردم امريكا» تقدير كرده است. به نوشته رسانه‌هاي امريكا، تام‌وست كه پيش از اين به عنوان «معاون فرستاده ويژه امريكا در امور افغانستان» خدمت مي‌كرد جانشين خليل‌زاد شده است. تام‌وست، اخيرا به جاي خليل‌زاد در مذاكرات امريكا و طالبان در دوحه قطر، زير نظر معاون آژانس اطلاعات مركزي امريكا (CIA) شركت كرده بود. بسياري از تحليلگران سياسي، عملكرد ۴۰ ساله او را در همكاري با دولت امريكا به ويژه در مورد استراتژي امريكا در افغانستان فاجعه‌بار مي‌دانند و او را عامل اصلي رويدادهايي همچون ظهور گروه‌هاي تندروي مسلح همچون طالبان، شبكه حقاني و القاعده در افغانستان و اخيرا نيز فروپاشي دولت افغانستان در پي صلح با طالبان مي‌دانند. خليل‌زاد سه سال پيش بعد از ۹ سال فعاليت در بخش خصوصي، از سوي دولت وقت ايالات متحده امريكا، براي ماموريت ويژه در افغانستان دعوت به همكاري شده بود. خليل‌زاد كه بين سال‌هاي ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۳ و ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹ به عنوان ديپلمات ارشد در وزارت خارجه و به عنوان مدير ارشد در وزارت دفاع امريكا خدمت كرده بود، سپتامبر سال ۲۰۱۸ در دولت دونالد ترامپ، مامور به گفت‌وگو با طالبان براي پايان دادن به جنگ دو دهه‌اي امريكا در افغانستان شد. نتيجه مذاكرات خليل‌زاد با طالبان، يك سال و نيم پيش به توافقنامه دوحه منجر شد كه بر اساس آن دولت امريكا تعهد مي‌داد تا بهار سال ۱۴۰۰ خاك افغانستان را ترك كند و در برابر طالبان از حمله نيروهاي خارجي و شهرهاي بزرگ افغانستان خودداري كند و به فرآيند سياسي براي تشكيل دولت انتقالي در افغانستان بپيوندد. با پايان دولت دونالد ترامپ و روي كار آمدن جو بايدن، به عنوان رييس‌جمهور جديد، تصور مي‌شد كه زلمي خليل‌زاد، جاي خود را به فرد ديگري خواهد داد، اما آنتوني بلينكن، سرپرست وقت وزارت خارجه امريكا، پيش از راي اعتماد در سنا اعلام كرد كه از خليل‌زاد خواسته است تا به كار خود در اين مقام ادامه دهد. كمتر از هفت ماه بعد از روي كار آمدن دولت بايدن، تمامي نظاميان خارجي به شكل عجولانه‌اي خاك افغانستان را ترك كردند و در اين فرآيند تمامي خاك افغانستان بدون مقاومت چنداني از سوي نيروهاي مسلح تربيت‌شده از سوي امريكا و متحدانش به گروه شبه‌نظامي طالبان واگذار شد. خليل‌زاد در بخش عمده‌اي از چهار دهه گذشته، مهم‌ترين ديپلمات و مدير ارشد اجرايي دولت امريكا در مورد مسائل مربوط به افغانستان بود. خليل‌زاد از سال ۱۹۸۱ و زماني كه استاد دانشگاه كلمبيا بود، همكاري‌اش با دولت جيمي كارتر، براي مقابله با اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي را آغاز كرد. او با زيبيگنيو برژينسكي، مشاور امنيت ملي جيمي كارتر، معمار «عمليات سايكلون» بود. در اين عمليات آژانس اطلاعات مركزي امريكا (CIA) از طريق پاكستان به گروه‌هاي تندرو شبه‌نظامي كمك مي‌كرد تا با نيروهاي اشغال‌گر شوروي در افغانستان بجنگند. بسياري از تحليلگران ريشه تشكيل و توانمندشدن گروه‌هايي مانند طالبان و القاعده را در همين عمليات محرمانه امريكا مي‌دانند.
نومحافظه‌كار جمهوري‌خواه
خليل‌زاد هر چند به عنوان مهاجر به امريكا آمده است، اما از جمله سياستمداراني است كه به‌شدت به نقش رهبري امريكا در جهان باور دارد. او را از جمله نومحافظه‌كاران حزب جمهوري‌خواه تلقي مي‌كنند كه نقش بسزايي در ترغيب دولت‌هاي مختلف جمهوري‌خواه براي دخالت‌هاي نظامي و اطلاعاتي در خارج از كشور بازي كرده است. او چهار دهه پيش همكاري خود با دولت امريكا را در يك دولت دموكرات شروع كرد، اما با شكست جيمي كارتر در انتخابات و انتخاب رونالد ريگان، او بقيه دوران مسووليتش را فقط در كنار جمهوري‌خواهان گذراند. در طول چهار دهه فعاليت سياسي خليل‌زاد، هرگاه يك رييس‌جمهور دموكرات انتخاب شده است، از جمله در دوره‌هاي ۸ ساله بيل كلينتون و باراك اوباما، او از مسووليت‌هاي دولتي كناره گرفته است. خليل‌زاد زاده مزارشريف در افغانستان است و تا دوران متوسطه در كابل تحصيل كرده است، به عنوان يك دانش‌آموز بورسيه به امريكا مهاجرت كرد. او بعد از دريافت ديپلم متوسطه براي تحصيل به دانشگاه امريكايي بيروت در لبنان رفت و تا فوق ليسانس در آنجا تحصيل كرد. او سپس به امريكا بازگشت و تحصيلات خود در دوره دكترا را در دانشگاه شيكاگو ادامه داد. در اين دوران با كمك آلبرت هولستتر، توانست چندين مقاله پژوهشي در خصوص بازدارندگي هسته‌اي در جنگ سرد براي موسسه رند، انديشكده پيمانكار استراتژي نيروهاي مسلح امريكا، منتشر كند. خليل‌زاد سال ۱۹۸۴ رسما به وزارت خارجه امريكا پيوست. او در دولت رونالد ريگان به عنوان ديپلمات ارشد در حوزه جنگ افغانستان- شوروي، خدمت مي‌كرد و به سياست توسعه و تجهيز گروه‌هاي شبه‌نظامي در جنوب افغانستان و شمال پاكستان ادامه داد. بعد از شكست جورج بوش پدر در مقابل بيل كلينتون، زلمي خليل‌زاد به موسسه رند رفت و به عنوان يك مدير ارشد در اين انديشكده به كار ادامه داد. او خيلي زود با روي كار آمدن بوش پسر به دولت برگشت و ۵ ماه قبل از حملات 11 سپتامبر ۲۰۰۱ به مقام مشاور ارشد رييس‌جمهور امريكا منصوب شد. بعد از 11 سپتامبر، خليل‌زاد فرستاده ويژه رييس‌جمهور امريكا در امور افغانستان شد و همزمان مسووليت «سفارت غيرمقيم عراقي‌هاي آزاد» را به عنوان رهبر بالفعل اپوزيسيون عراق، قبل از حمله امريكا به عراق بر عهده گرفت. سال ۲۰۰۳ همزمان با حمله امريكا به عراق، خليل‌زاد به عنوان سفير امريكا در افغانستان معرفي شد، دو سال بعد او در موقعيتي مشابه از كابل به بغداد رفت تا سفير امريكا در عراق شود. دو سال بعد بار ديگر مسووليت خليل‌زاد تغيير كرد و به عنوان سفير و نماينده دائم امريكا در سازمان ملل متحد به سنا معرفي شد و بعد از راي اعتماد سنا مسووليت خود را در اين مقام آغاز كرد. همزمان با آغاز به كار باراك اوباما و تشكيل دوباره يك دولت دموكرات، او بار ديگر از مسووليت‌هاي دولتي خداحافظي كرد و به بخش خصوصي رفت تا يك موسسه مشاوره تجاري با عنوان خليل‌زاد و شركا تاسيس كند. اين شركت به عنوان كارچاق‌كن كمپاني‌هايي كه علاقه‌مند به گرفتن پروژه‌هاي پرمنفعت در عراق و افغانستان تحت اشغال امريكا بودند، فعاليت مي‌كرد.
چگونه خليل‌زاد كابل را به طالبان سپرد
خليل‌زاد در مصاحبه‌اي كه به تازگي با مجله فارن‌پاليسي انجام داده است، جزيياتي از واگذاري حاكميت افغانستان را به طالبان افشا كرده است و تاكيد مي‌كند كه ژنرال فرانك مك‌كنزي، فرمانده ارشد نيروهاي مسلح امريكا شخصا با واگذاري كابل به طالبان موافقت كرده است. او ادعا مي‌كند كه در ديدار با مقام‌هاي ارشد طالبان در دوحه با آنها توافق كرده است كه طالبان به كابل حمله نكند، اما كمتر از سه ساعت بعد از اعلام اين توافق باخبر مي‌شود كه اشرف غني، رييس‌جمهور افغانستان ناپديد شده است و خبرهايي در مورد فرار او از كشور مي‌رسد. زلمي خليل‌زاد با اشاره به وعده‌اي كه به فرانك مك‌كنزي، فرمانده گروه تروريستي سنتكام (فرماندهي مركزي ايالات متحده امريكا وابسته به ارتش امريكا) براي ديدار با ملا عبدالغني برادر، رييس هيات مذاكره‌كننده طالبان داده بود، اين دو را نزد هم مي‌برد. خليل‌زاد مي‌گويد: «در نتيجه به ديدار برادر رفتيم و من فرانك را به او معرفي كردم. به او توضيح داديم كه ماموريت كنوني ما عقب‌نشيني باقيمانده نيروهاي امريكايي از افغانستان است و جهت انجام اين كار، مجبوريم كه تعدادي بيشتر نيرو به افغانستان بفرستيم. به طالب‌ها گفتيم كه نبايد در اين مسير دخالت كنند و گفتيم كه اگر با هر مقاومتي مواجه شويم، با قاطعيت از خودمان دفاع خواهيم كرد و معتقديم كه طالبان بايد بيرون كابل بمانند. برادر از ما پرسيد كه آيا مسووليت امنيت كابل را برعهده مي‌گيريد؟ فرانك مك‌كنزي بهت‌زده به او نگاه كرد كه منظورت چيست؟ من به آنها گفتم مي‌شود براي ما بيشتر توضيح دهيد كه چرا اين مساله را مطرح مي‌كنيد؟ او گفت كه مشكلات زيادي براي نظم و قانون در كابل به وجود مي‌آيد و به زودي شب مي‌شود. در نتيجه مسووليت اتفاقات كابل بر عهده چه كسي خواهد بود؟ برادر گفت كه ما مي‌خواهيم مسووليت امنيت بر عهده شما باشد، چرا كه ما همين امروز اعلام كرديم كه توافق كرده‌ايم تا دو هفته ديگر وارد شهر نشويم. مي‌خواهيم كه امنيت شهر بر عهده شما باشد. فرانك جواب داد مسووليت من همان چيزي است كه توضيح دادم.» خليل‌زاد ادامه مي‌دهد: «برادر پرسيد كه اگر ما بخواهيم امنيت كابل را بر عهده بگيريم، نظرتان چيست؟ مك‌كنزي پاسخ داد، من ماموريتم را به شما گفتم.» خليل‌زاد مي‌گويد: «ما به آنها نگفتيم كه وارد شهر نشوند، اما به آنها توصيه كرديم كه احتياط كنند.»
واكنش فعالان سياسي افغان
به كناره‌گيري خليل‌زاد
رنگين دادفر اسپنتا، وزير خارجه پيشين افغانستان نوشته است: «خليل‌زاد نقش ويرانگرش را در روند اسارت‌باري به نام صلح تكميل كرد. او نه تنها برخي از رهبران ساده‌انگار را با خود هم‌سو كرد بلكه با استفاده از احساسات شونيستي قومي اين روند را ممكن ساخت.» آقاي اسپنتا در ادامه افزوده است: «او رفت اما نتايج كار ويرانگر او و تمدن‌ستيزي باور‌نكردني هستي مردم ما را تباه كردند.» رحمت‌الله نبيل، رييس پيشين امنيت ملي افغانستان در توييتر خود نوشت: «بالاخره اين مرد كلاهبردار پس از كشاندن افغانستان به يك فاجعه برگشت‌ناپذير از صحنه اخراج شد!»
تميم عاصي، مسوول انستيتوي مطالعات جنگ و صلح نوشته است: «او براي تحقق صلح، مبارزه با تروريسم و خروج منظم نيروهاي امريكايي به اين سمت گماشته شده بود. اما هيچ‌كدام را نتوانست انجام بدهد. صلحي در افغانستان نيامده، تروريسم در حال بازگشت و افزايش است و خروج نيروهاي امريكايي هرچيزي داشت به جز نظم.» سيد اسحاق گيلاني، رييس نهضت همبستگي ملي افغانستان، گفت: «خليل‌زاد پس از امضاي توافق صلح با طالبان، افغانستان را با بحران سياسي و نظامي مبدل كرد. همه نظم افغانستان از هم پاشيد و حالا كه مردم در بدبختي و بي‌سرنوشتي قرار دارد، همه نتيجه كار خليل‌زاد است.» شجاع حسن محسني، استاد دانشگاه نيز درباره عملكرد خليل‌زاد چنين گفت: «خليل‌زاد براي منافع امريكا كار كرد و افغانستان را با همه كشورها درگير مسائل سياسي كرد كه اين سبب شد كشورهاي جهان با افغانستان رابطه خوب نداشته باشند. او در اصل ماموريت ناكام را در افغانستان انجام داده است.»