3 پرسش مهم در ساخت و ساز
حامد خانجاني
ساختمان‌سازي به دليل اهميتي كه در تامين يكي از نيازهاي اساسي انسان يعني سرپناه و تاثيري كه بر اقتصاد كشور به جهت سرمايه‌گذاري و سودآوري و اشتغال دارد همواره مورد توجه مردم و مسوولان بوده است. رسانه‌هاي متعددي در كشور به‌طور روزانه به ارايه و انتشار اخبار و گزارش از جنبه اقتصادي ساختمان و مسكن مي‌پردازند، اما «ساختمان» به عنوان يكي از مهم‌ترين و پركاربردترين ابزارها و كالاهاي زندگي بشر و برسازنده محيط زندگي او از جنبه كيفي، كمتر در گفت‌وگوهاي عمومي جامعه مطرح است.
ساختمان‌سازي به لحاظ «مهندسي» شامل مراحل مختلفي از طراحي، اجرا، نظارت و تعمير و نگهداري است. شرايطي بر هر يك از اين مراحل حاكم است كه «كيفيت خدمات مهندسي» را شكل مي‌دهد. «كيفيت خدمات مهندسي» در كنار عوامل ديگر و مسائل پيراموني و فراساختي درنهايت «كيفيت ساختمان‌ها» را شامل مي‌شود. كيفيت تهيه كدها و آيين‌هاي مهندسي توسط مرجع تدوين مقررات ملي ساختمان، كيفيت احراز صلاحيت و ارتقاي پايه مهندسان توسط وزارت راه و شهرسازي، كيفيت كنترل خدمات مهندسي توسط سازمان نظام مهندسي، كيفيت مصالح و كالاهاي مصرفي در كشور، مهارت و صلاحيت كارگران و پيمانكاران ساختماني، نحوه عمل و انجام وظايف مرجع صدور پروانه و كنترل و نظارت بر اجراي ساختمان (شهرداري) و در نهايت كيفيت نظارت ناظر عاليه بر اين فرآيند (وزارت راه و شهرسازي) از جمله عوامل درون ساختاري و مواردي چون كيفيت دانش مهندسي در كشور و نحوه بهره‌گيري از اين دانش در صنعت، محتواي فرهنگي جامعه، ظرفيت اقتصادي عموم مردم، كيفيت قوانين و مقررات، سويه فكري و توانايي حاكميت و... مسائل فراساختاري اين حوزه را تشكيل مي‌دهند.
پروژه‌هاي عمراني و ساختماني در حالت كلي داراي مراحل ايده‌پردازي، طراحي، اجرا، نظارت، مراقبت و نگهداري و درنهايت اسقاط هستند. پروژه‌هاي مهندسي داراي وجوه مختلفي است كه اصلي‌ترين آنها وجوه اجتماعي، فرهنگي، فني، اجرايي و اقتصادي است. اينكه «چه پروژه‌اي را براي كه و كجا مي‌سازيم؟»، «چگونه مي‌سازيم؟» و «ساخت آن چه هزينه‌اي خواهد داشت؟»، سوالات و پرسش‌هاي اصلي و اساسي هر پروژه است. «پروژه را براي كه و كجا مي‌سازيم؟» در مرحله ايده‌پردازي بيشتر نمود پيدا مي‌كند و مسائل فني، اجرايي و اقتصادي در مراحل طراحي تا اسقاط ساختمان. در كشور ما امروز چندان به سوالات اساسي ايده‌پردازي توجه نمي‌شود. يك دليل اينكه به سوالات اساسي مرحله ايده‌پردازي توجه نمي‌شود مي‌تواند اين باشد كه مهندسان پاسخ اين سوالات را از پيش مي‌دانند و پاسخ آنها در لايه‌هاي مختلف قوانين و مقررات ساختماني آمده است. اين دليل مي‌تواند در ابتداي امر درست باشد، البته اگر در زمان تدوين قوانين و مقررات توسط تهيه‌كنندگان ضوابط به آنها پرداخته شده باشد و اينكه به‌طور مداوم قوانين و مقررات با توجه به شرايط فرهنگي و اجتماعي به روز جامعه مورد بازبيني قرار گيرد. اما شواهدي وجود دارد مبتني بر تجربيات روزانه و زيست ما در شهرهاي مختلف كشور كه دليل فرضي مطرح شده را مردود مي‌سازد. «ناخشنودي و نارضايتي» بسياري از ما از زندگي درون شهرها. شامل مواردي در شهرسازي و ساختمان‌سازي كه موجب عدم تامين آسايش و رضايت شهروندان و ساكنان است. سازه‌هايي كه مرتبط با اقليم و خصوصيات هر منطقه و مردم آن ساخته نمي‌شوند، ابزار و امكاني اجباري هستند به منظور پناه از مخاطرات طبيعي. البته نه همه مخاطرات، كه بسياري از ساخت و سازهاي امروز كشور تنها در برابر مخاطراتي خفيف چون سرما، گرما و نزولات جوي ايمني ايجاد مي‌كنند و مقاومتي در برابر مخاطرات بحراني‌تر چون سيل و زلزله‌هاي شديد از خود نشان نمي‌دهند.
در ساخت و سازهاي شهري ما پرسش «چگونه و با چه هزينه‌اي مي‌سازيم؟» نيز چندان مورد توجه و پاسخ نيست. البته در كشور كدها و آيين‌نامه‌هاي فني متعددي وجود دارد كه ضوابط حاكم بر طراحي، اجرا و نظارت و «چگونگي ساخت» را تعيين مي‌كند اما هنگام بهره‌گيري و كاربرد اين ضوابط در مراحل مذكور مسائل و مشكلات بسياري وجود دارد كه ماحصل كار را منطبق با ضوابط نمي‌كند. سوال با «چه هزينه‌اي مي‌سازيم؟» بسيار جاي توجه و بحث دارد. هزينه ساخت يك مترمربع ساختمان براساس آيين‌نامه‌ها و اجراي درست ضوابط در كشور چقدر است؟ اين هزينه چه نسبتي با ساير شاخصه‌هاي اقتصادي دارد؟ هزينه اوليه براي ساخت، چه نسبتي از كل هزينه‌ها در تمام دوران ساخت و بهره‌برداري تا اسقاط پروژه است؟ عمر مفيد ساخت و سازهاي شهري در كشور براساس ارزيابي‌هاي درست و علمي چقدر است؟ سرشكن هزينه ساخت براي عمر مفيد پروژه چه ميزان است؟
اينها سوالات و مسائلي است كه تا به حال به آنها توجه نشده يا پاسخ علمي و درستي براي آنها ارايه نشده است. روزمرّگي ساخت و سازهاي كشور براي فعالان آن در هر گروهي از مالكان و مهندسان و مراجع مسوول، بيشينه‌سازي بهره مادي و منافع آني از اين عرصه است. پاسخ به اين سوالات البته مورد انتظار از مراكز علمي و پژوهشي است و سپس وظيفه رسانه‌ها و مطبوعات است كه موجبات آگاهي‌سازي عمومي را فراهم كنند. هر چقدر توجه محققان و دست‌اندركاران ساخت و ساز به مسائل كلان اين صنعت بيشتر باشد و براي سوالات اساسي اين حوزه در پي پاسخ مناسب برآيند، مسائل جزيي‌تر، آسان‌تر و سريع‌تر به نتيجه مي‌رسند.
كارشناس ارشد مديريت ساخت