طرح توسعه تماشاخانه سنگلج همچنان روي ميز است؟
خواب شيرين تئاتر تعبير نمي‌شود
بابك احمدي
تماشاخانه بيست‌و‌پنج شهريور سابق يا «سنگلج» فعلي در كنار سالن‌هاي مهم ساختِ قديمِ تئاتر، حتما در فهرستِ مهم‌ترين‌ها قرار مي‌گيرد. مجموعه‌اي كه هنرمندان جريان‌ساز تئاتر و سينماي ايران را به خود ديد و در تمام دوران حياتش مورد توجه واقع شد. اين سالن در حدود سال‌هاي ۱۳۴۰ با زيربنايي به مساحت ۱۰۳۴ مترمربع در محله قديمي و در كنار باغ‌سنگلج كه الان آن را با نام پارك‌شهر مي‌شناسيم بنا شده است. از جمله نكاتي كه انتشار گزارش پيش‌رو را ضروري مي‌كند، بحث طرح توسعه سنگلج است كه طي يك دهه اخير بارها به‌صورت جدي مطرح شده اما تاكنون رنگ حقيقت به خود نگرفته و هنرمندان زيادي، به ويژه از نسل پيشكسوت را چشم‌انتظار صدور يك دستور نگه داشته است؛ اما قبل از ورود به مساله بد نيست كمي درباره پيشينه اين بنا بدانيم.
تماشاخانه پس از تكميل و اتمام عمليات ساختماني و واگذاري آن به وزارت فرهنگ و هنر وقت، نام «۲۵ شهريور» را به خود گرفت و از مهرماه ۱۳۴۴ برابر با آغاز اولين جشنواره نمايش‌هاي ايراني افتتاح شده و كار خود را رسما آغاز كرد. مجموعه‌اي كه در زمان خود به لحاظ فني و تجهيزات نور و صدا و حتي آكوستيك سالن در نوع خود بي‌نظير بوده است. وجود امكانات صحنه‌اي از قبيل سن‌گردان، ميله‌هاي بالابرنده پرده و دكور و غيره، اين سالن را در مقايسه با سالن‌هاي موجود آن زمان به سالني منحصر بدل كرد.
در اين دوره اجراي برنامه‌هاي نمايشي، با استقرار گروه هنر ملي به سرپرستي عباس جوانمرد در سنگلج و ۵گروه ديگر به‌نام‌هاي «گروه تئاتر امروز »، «گروه تئاتر ميترا »، «گروه تئاتر شهر »، «گروه تئاتر جوان »، «گروه تئاتر مردم» كه وابسته به اداره هنرهاي دراماتيك بودند و با كمك مالي وزارت فرهنگ و هنر فعاليت مي‌كردند. در واقع براي اولين‌بار در اين تاريخ، تئاتر حمايتي دولتي شكل گرفت و جمع كثيري از هنرمندان، بازيگران، كارگردانان، طراحان دكور و... استخدام دولت شدند و در اين مجموعه فعاليت خود را آغاز كردند.
كارگرداناني كه در اين گروه‌ها به خلق نمايش مشغول بودند عبارت بودند از: عباس جوانمرد، جعفروالي، علي نصيريان، داود رشيدي، عزت‌ا... انتظامي، بهرام بيضايي، ركن‌الدين خسروي، محمود استادمحمد و ... كه اكثر اين نمايشنامه‌ها را يا خود ايشان نگاشته بودند يا نمايشنامه‌هايي از اكبر رادي، غلامحسين ساعدي، خليل موحد ديلمقاني، بهمن فرسي و ديگراني را روي صحنه مي‌بردند. اجراي نمايش‌هاي ايراني و نيز فعاليت گروه هنر ملي در اين مجموعه باعث شد تا از تماشاخانه سنگلج به عنوان خاستگاه تئاتر ملي و اولين پايگاه تئاتر ايراني ياد شود. البته در فضاي رسانه‌اي معمولا كمتر در اين باره صحبت مي‌شود كه افراد و چهره‌هاي تشكيل‌دهنده هسته اوليه اجراهاي مصطلح به سنگلجي بعضا در ماه‌ها و سال‌هاي بعد از كودتاي 28 مرداد سال 32 پاي كلاس درس شاهين سركيسيان نشستند و او بود كه با ايجاد محفلي پذيرا، امكاني به وجود آورد تا اميرحسين جهانبگلو (پدر رامين جهانبگلو) و پژوهشگراني از همين جنس بين هنرآموزان تئاتر رفت و آمد كنند. ايده توجه به متون ايراني از دل همين محافل بيرون آمد. نكته مهم ديگر در اين زمينه، فعاليت گروه‌هاي ديگري در همان بازه زماني است كه اساسا هنر نمايش در نظرشان شكل و شيوه متفاوتي داشت، اما تفاوت نگاه به اين معنا نيست كه آنها «تئاتر ايراني» يا «تئاتر ملي» به شمار نمي‌رفتند. اصطلاحاتي چون تئاتر ملي و تئاتر ايراني همواره و از گذشته تا امروز موجب پديد آمدن سوءتفاهم‌هاي گوناگون بوده‌اند.
«سنگلج» از بدو تاسيس توسط رياست اداره هنرهاي دراماتيك سرپرستي مي‌شد و شوراي هنري به‌نام شوراي تئاتر متشكل از: عظمت ژانتي، جلال ستاري، علي نصيريان، داود رشيدي، عباس جوانمرد و عزت‌ا...انتظامي بر نحوه توليد و ارزشيابي و نيز كار گروه‌ها نظارت كامل داشت. پس از پيروزي انقلاب اسلامي مهاجرت خيل هنرمندان يا بازنشسته شدن آنها در سال‌هاي پس از انقلاب روال سابق توليد و استقرار گروه‌هاي تئاتر در اين مجموعه را برهم زد و باعث شد تا اين تئاتر نتواند مثل گذشته به فعاليت ادامه دهد. از طرفي توجه مردم و هنرمندان به ساير تئاترهاي تازه تاسيس در تهران، افول رونق گذشته سنگلج را در پي داشت. از مديراني كه سرپرستي و اداره هنرهاي دراماتيك و اين تئاتر را از بدو تاسيس تاكنون برعهده داشته‌اند مي‌توان به: عظمت ژانتي، علي نصيريان، دكتر طباطبايي، سعيد بصيريان، مجيد جعفري، علي حيدري صديقي‌نژاد، افشين نژاد، محسن اكبريان، كيوان نخعي و محمود فرهنگ اشاره كرد. اگرچه تماشاخانه ارزشمند سنگلج به علت قدمت تاريخي خود تحولات اجتماعي و فرهنگي و سياسي متعددي را پشت سر گذاشته و در اين گذر زمان شايد مورد بي‌مهري و بي‌توجهي نيز قرار گرفته است، ولي همواره پذيراي عاشقان فرهنگ و هنر ايران زمين بوده است.
اما ماجرا چيست؟
اين مجموعه كه هم‌اكنون زيرنظر مركز هنرهاي نمايشي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي اداره و تامين برنامه مي‌شود، پس از سال‌ها در شهريور ۱۳۸۶ مورد بازسازي اساسي قرار گرفت و به شكل و شمايل جديد در آمد. در اين دوره، بازسازي قسمت اداري، سالن نمايش، صحنه و سالن انتظار كاملا تغيير يافته و فضاي زيبا و مطلوب را به خود اختصاص داد و در روز ۱۶ بهمن ۱۳۸۷ همزمان با بيست و ششمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر تهران در زمان مديريت اتابك نادري بازگشايي و افتتاح مجدد شد. از اين دوران به بعد بود كه طرح توسعه تماشاخانه (الحاق بناي مجاور تماشاخانه سنگلج متعلق به شهرداري تهران به اين مجموعه فرهنگي) با شهرداران گوناگون منطقه و اعضاي شوراي شهر در ميان گذاشته شد اما به‌رغم وعده‌هاي بيان شده، خواب هنرمندان براي بهتر شدن وضعيت بنا رنگ تعبير نديد. در اين رابطه، انصافا اتابك نادري را بايد پيگيرترين مديري دانست كه براي اجرايي شدن طرح توسعه سنگلج كوشيد.
درخواست اول؛ عزتالله انتظامي
از جمله وعده‌هايي كه با سروصداي زيادي مطرح شد، قول محمدباقر قاليباف شهردار وقت تهران به عزتالله انتظامي بود. آقاي بازيگر ايران در نشست طرح توسعه و گسترش تماشاخانه سنگلج در سال 90 با اشاره به علاقه‌مندي شهردار تهران به فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري تقاضا كرد تا شهردار تهران با طرح توسعه تماشاخانه سنگلج موافقت كند و بناي مجاور اين تماشاخانه قديمي را در اختيار اين طرح قرار دهد. نشست رسانه‌اي طرح توسعه و گسترش تماشاخانه سنگلج در سال 90 با حضور عزتالله انتظامي، نايب‌رييس شوراي عالي هنرمندان ايران و اتابك نادري مدير تماشاخانه سنگلج برگزار شد و بازيگر كهنه‌كار تئاتر و سينماي ايران طي آن با اشاره به اينكه سنگلج تنها تئاتري است كه متعلق به دولت نيست، يادآور شد: «متاسفانه تئاترهاي لاله‌زار فروخته و تبديل به توليدي شده‌اند. ما براي تبديل تئاتر نصر به موزه تئاتر پيشنهاد داديم اما متاسفانه اين امر ميسر نشد.»در همان نشست بود كه آقاي بازيگر با اشاره به اينكه از سال‌ها پيش قرار بود زمين مجاور تماشاخانه سنگلج خريداري و به اين سالن تئاتري بپيوندد، در اين باره توضيحاتي ارايه داد: «تماشاخانه سنگلج حقير مانده است درصورتي كه از روز ابتدا در تئاتر ايران فعاليت كرده و همه كساني كه در تئاتر ايران رشد كرده‌اند در اين سالن تئاتر فعاليت مي‌كردند.وي با اشاره به فعاليت و اقدامات دكتر محمدباقر قاليباف، شهردار تهران در حوزه فرهنگ و هنر تاكيد كرد: موزه تئاتر، لازم است و متاسفانه ما در اين حوزه جهش كمي داشته‌ايم. ما از طرف همه هنرمندان و خانواده تئاتر با توجه به علاقه شهردار تهران به فعاليت‌هاي فرهنگي هنري از دكتر قاليباف تقاضا داريم تا با طرح توسعه تماشاخانه سنگلج موافقت كنند و بناي مجاور تماشاخانه را كه متعلق به شهرداري است به اين طرح اختصاص دهند.»
يك سال بعد؛ اين طرح توسط هنرمندان زيادي مورد حمايت قرار گرفت و 397 نفر امضاي خود را پاي نامه‌اي گذاشتند كه خطاب به شهردار تهران نوشته شده بود. آنها از محمدباقر قاليباف خواسته بودند با طرح گسترش تماشاخانه سنگلج و پيوستن ساختمان كناري به اين تماشاخانه موافقت كند. اتابك نادري در گفت‌وگويي با خبرگزاري ايسنا در اين باره بيان كرد: «دوستان گفتند اين طرح بايد در كميسيون معماران و مهندسان بررسي شود و اوايل اين هفته اعلام شد كميسيون نسبت به اين طرح نظر مثبتي داشته است. ساختمان كناري «سنگلج» يكي از ساختمان‌هاي اداره حقوقي شهرداري است كه بچه‌هاي تئاتري درخواست تغيير كاربري آن را مطرح كرده‌اند. نادري مهم‌ترين هدف اين طرح را ايجاد امكانات بيشتر براي مخاطبان تئاتري دانست. «با پيوستن ساختمان كناري، مي‌توانيم يك سالن بلك باكس همراه با 4 پلاتوي تمرين بسازيم و در كنار اينها نمايشگاه و موزه تئاتر ايران را راه‌اندازي كنيم.» او درباره زمان آغاز به كار اين پروژه گفته بود: «سال گذشته كارشناسان فرهنگي نظر مثبت خود را اعلام كردند و امسال هم معماران نظر مساعد داشته‌اند. قائدتا بايد مراحل اداري اين طرح در حال انجام باشد. به هر حال همه‌چيز به نظر شهردار تهران بستگي دارد و ما اميدواريم آقاي قاليباف كه پيش از اين هم حمايت و علاقه خود را در مورد گسترش فضاهاي فرهنگي نشان داده، شرايطي فراهم كند تا «سنگلج» در قلب تهران، گسترش پيدا كند.» تا اين لحظه تجربه نشان داده كه شهرداري تهران حاضر نيست يك ساختمان به هنرمندان تئاتر و گسترش فضاي فعالان نمايش اهدا كند؛ در مقابل اين هنرمندان تئاتر بودند كه دست روي دست گذاشتند تا شهرداري تهران پاركينگ تئاتر شهر را به تملك خود درآورد و دو دستي دراختيار مجموعه ديگري قرار دهد.
درخواست دوم؛ داوود رشيدي
سه سال بعد نوبت به يكي ديگر از هنرمندان شناخته شده تئاتر و سينماي ايران رسيد تا خطاب به تصميم‌گيران اجرايي شدن طرح قديمي را درخواست كند. زنده‌ياد رشيدي مهرماه 93 درنامه‌اي خطاب به شهردار تهران نوشته بود: «جناب آقاي دكتر قاليباف؛ شهردار محترم تهران، سلام، خسته نباشيد.... درخواستي براي تحقق آرزوي 40 ساله، آرزوي نشدني، آرزوي گره خورده خانواده تئاتر. براي ايجاد يك مكان تئاتر در جنب تئاتر سنگلج، تئاتري كه همپاي ما و نسل ما پير شده است و نياز دارد توسعه يافته و احيا شود و چندين و چند هدف ديگر كه در اين طرح ديده شده است و مجال سخن از آنها نيست. من داوود رشيدي 81 ساله كه پس از ساليان سال خدمت به كشورم خواسته‌اي نداشته و ندارم اما به خاطر حفظ تاريخ نسل خودم و بقاي نسل بعد از خودم در تئاتر دستان توانمند شما را كه با انجام پروژه‌هاي عظيم و نشدني پايتخت ايمان و باور شهروندان را صد چندان كرده است، به گرمي مي‌فشارم و مي‌گويم كه واگذاري يك ساختمان كوچك براي خانواده بزرگ تئاتر توسط اين مدير محال نخواهد بود و از شما مي‌خواهم كه دستور فرماييد اين مهم عملي شود. آقاي قاليباف دوست عزيز تنها شنيدن خبر خوش از جانب شما و اجراي طرح توسعه تئاتر سنگلج روح و جاني ديگر به من خواهد بخشيد كه با شناخت و تعريفي كه از شما مدير هنردوست و سخت‌كوش سراغ دارم، مرا چشم به راه اين لطف بزرگ براي خانواده تئاتر و تاريخ هنر كشورمان از جانب شما كرده است.»
سال 98 و تعبير وارونه يك رويا
پنج سال بعد از ماجراي برگزاري نشست رسانه‌اي طرح توسعه با حضور عزتالله انتظامي، نادري همچنان از تلاش‌ها براي اجرايي شدن طرح توسعه سالن سنگلج سخن مي‌گفت. در اختتاميه جشنواره نمايش‌هاي آييني و سنتي بود كه علي نصيريان در سخناني خطاب به شهرداري تهران متقاضي اختصاص فضايي براي نمايش‌هاي ايراني و آييني شد. ۱۱ شهريور ۱۳۹۸ پريسا مقتدي مدير تماشاخانه سنگلج به همراه احترام برومند، بهزاد فراهاني، هادي مرزبان و اتابك نادري (مدير اسبق تماشاخانه سنگلج) درخصوص پيگيري و اجرايي شدن طرح توسعه تماشاخانه سنگلج ديدار كردند.
محسن هاشمي نيز كه پيش‌تر و در اولين حضور خود در تماشاخانه سنگلج، موافقت خود را در اجراي اين پروژه اعلام كرده بود، ضمن برشمردن اهميت تماشاخانه سنگلج به عنوان يكي از مكان‌هاي مهم هنري شهر تهران و خاستگاه بزرگ‌ترين هنرمندان تئاتر پيشنهاد ديداري با پيروز حناچي، شهردار تهران بزرگ و طرح و پيگيري موضوع توسط تماشاخانه سنگلج درخصوص سرعت بخشيدن به انجام اين پروژه را داد و تصريح كرد كه شوراي شهر تهران به‌طور جدي پيگير اجراي اين پروژه فرهنگي خواهد بود.
البته اتابك نادري تاييد كرد كه طرح توسعه سنگلج يك طرح جديد نيست و موضوع به پيش از پيروزي انقلاب بازمي‌گردد. او به خبرنگار تسنيم گفته بود: «از سال 1354 قرار بر توسعه سنگلج بوده و اين امر بدل به خواست عموم هنرمندان مي‌شود. قبل از انقلاب هنرمندان به منظور توسعه تماشاخانه متقاضي الحاق زمين بوده‌اند؛ اما به دليل پاره‌اي از اتفاقات پروسه انتقال صورت نمي‌گيرد و شهرداري ساختمان مذكور كه اداره حقوقي است را در اواخر دهه 60 مي‌سازد. در همان زمان نيز مدير وقت تماشاخانه سنگلج به دنبال الحاق زمين مذكور بوده است؛ اما اين مهم رخ نمي‌دهد. درخواست ما وارد كميسيون‌هاي متعدد شد و آقاي قاليباف نيز قول شفاهي داده بودند و درنهايت نيز اين طرح در شهرداري تصويب مي‌شود و طرح به شركت توسعه فضاهاي فرهنگي شهرداري براي تغيير كاربري ابلاغ مي‌شود. قرار بود تنها با تغييرات در معماري ساختمان، تغيير كاربري ايجاد شود و من ناظر پروژه باشم و مهندسان براساس نظر من اقدام كنند. چندي پيش ديوان عدالت اداري با فروش ساختمان خود به شهرداري، شرايط براي جابه‌جايي را به وجود آورد؛ اما با تعلل در جابه‌جايي و عدم انتقال اداره حقوقي به مكان‌هاي در دسترس، واگذاري سازه به سنگلج ممكن نشد.»
سال 1400 و خانه‌اي روي آب
بعضي كارشناسان معتقدند در صورت انتقال ساختمان مذكور كه در زميني به مساحتي بيش از يك هزار متر قرار دارد امكان احداث يك بلك‌باكس 50 نفره، يك بلك‌باكس 120 نفره و موزه تئاتر فراهم مي‌شود و حياط مجموعه نيز به محل مناسبي براي اجراي نمايش‌هاي آييني چون تعزيه بدل خواهد شد.پريسا مقتدي مدير تماشاخانه سنگلج روز گذشته (۷ آبان) درباره تازه‌ترين پيگيري‌هاي خود براي گسترش مجموعه به خبرگزاري ايسنا گفته است: «هنوز با دوستان جديد شهرداري ديداري نداشته‌ايم. مسوولان شهرداري منطقه ما حدود يك هفته است كه تغيير كرده‌اند و به هر حال جابه‌جايي‌ها زمان‌بر است.» به اين ترتيب اجرايي شدن اين طرح مهم بار ديگر وارد مرحله تغييرات مديران و چرخه اما و اگرها شده است.
ماجراي طرح توسعه تماشاخانه سنگلج بعد از انقلاب به سال‌هاي پاياني دهه هشتاد شمسي بازمي‌گردد. عده‌‌اي معتقدند ماجرا حتي پيش از انقلاب توسط هنرمندان تئاتر مطرح شده است. در صورت انتقال ساختمان مجاور تماشاخانه «۲۵ شهريور» سابق توسط شهرداري تهران، امكان احداث يك بلك‌باكس 50 نفره، يك بلك‌باكس 120 نفره و موزه تئاتر با هدف بهره‌برداري هنرمندان و پژوهشگران اين عرصه فراهم مي‌شود؛ حياط مجموعه نيز به محل مناسبي براي اجراي نمايش‌هاي آييني چون تعزيه بدل خواهد شد. تاكنون چهره‌هاي مهم تئاتر ايران درخواست اجرايي شدن طرح توسعه تماشاخانه سنگلج را مطرح كرده‌اند اما اين خواسته‌ها همچنان به در بسته مديران شهرداري تهران برخورده است.