اندوه صادرات کشت ما را!

سال‌ها است همه ما به‌ویژه سیاست‌گذاران درخصوص صادرات صحبت می‌کنند، آسیب‌شناسی می‌کنند، نقد می‌کنند و برای توسعه صادرات وعده می‌دهند اما اتفاقی نمی‌افتد. به نظر تلاش می‌کنیم تا قدم‌هایی برداریم اما همچنان بر سر جای خود ایستاده‌ایم. حتی افزایش چند باره نرخ ارز هم که بسیاری به عنوان اهرم اصلی در توسعه صادرات از آن یاد می‌کردند، نتوانست اوضاع را بهبود دهد. آمارهای رسمی کشور نشان از آن دارد که در ۲۰ سال اخیر روند صادراتی کشور چندان با تغییرات قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو نبوده است و در مقایسه به انتظارات و وعده‌ها، قابل قبول نیست و اگر چند محصول وابسته به منابع طبیعی را از آن جدا کنیم صادرات کشور به سطوح بسیار نازلی کاهش می‌یابد.

امسال هم صادرات یک کلیدواژه پرتکرار در ادبیات سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران بود و می‌توان لیست بلند بالایی از اظهارنظرها و تصمیمات دولتمردان و سیاست‌گذاران در این خصوص ارایه داد. ريیس‌جمهور محترم هم قبل از انتخابات و هم پس از انتخابات چندین مرتبه درخصوص صادرات صحبت کردند. متولیان برنامه و بودجه کشور معتقدند بودجه سال آتی باید در جهت کمک به صادرات باشد. وزیر صنعت، معدن و تجارت علاوه بر مواضع و صبحت‌هایش دستور به مرجعیت یک نهاد در این حوزه صادر کرد و ريیس اتاق بازرگانی سخنرانی آتشینی در ارتباط با آسیب‌شناسی صادرات کشور ارائه داد. اما همچنان نمی‌توانیم امید داشته باشیم. هرچند به نظر ارزیابی این موضوع بسیار سهل و ممتنع است اما در عمل صادرات موضوع بسیار دشوار و پیچیده و طاقت‌فرساست.
صادرات موضوعی است که اصول، الزامات و پیش‌نیازهایی را طلب می‌کند که اگر آنها را به نحو مطلوب مورد توجه قرار ندهیم و به آنها نپردازیم، نمی‌توانیم انتظار تحول داشته باشیم. برای تحقق رویای صادرات قواعدی حاکم است که ذکر مختصر چند نمونه از آنها خالی از لطف نیست. به مفهوم صادرات توجه کنیم و بازار را بشناسیم: مفهوم بازار صادراتی و رقابت را عمیق‌تر درک کنیم. این مفهوم به ما کمک می‌کند نگاه بلندمدت را سرلوحه اقدامات خود قرار دهیم و از اقدامات با نگاه کوتاه مدت مگر در موارد استثنا جلوگیری کنیم. 
تولید را برای صادرات انجام دهیم: اصل اساسی در صادرات محصول این است که تولید متناسب با بازار هدف و برای آن بازار صورت پذیرد. صادرات سرریز نیاز داخل هرچند در آمار به عنوان صادرات ذکر می‌شود اما در واقع با مفهوم واقعی صادرات بیگانه است. 
مزیت‌های نسبی خود را ارج نهیم: کشور ما به واسطه برخی مواهب الهی دارای مزیت‌های نسبی است که باید با رویکرد تولید محصول صادراتی، این منابع به یک محصول رقابت‌پذیر تبدیل شوند. صادرات مواد خام و با ارزش افزوده پایین هرچند در کوتاه مدت ارقام صادراتی را افزایش می‌دهند اما در بلندمدت این فرصت را که بتوانیم توسعه صادرات دهیم را از ما سلب می‌کند.  
فرصت‌ها را شکار کنیم: حضور در بازار صادراتی نیازمند چشمان تیزبین است باید از کوچک‌ترین فرصت‌ها بزرگ‌ترین ظرفیت‌ها را ایجاد کنیم. جالب آنجاست که محیط ما به‌ویژه محیط اطراف ما  فرصت‌های گرانبهایی را در اختیار ما قرار می دهد. باید به صورت پیوسته محیط را رصد کنیم و ضمن شناسایی فرصت‌هایی که محیط در اختیار ما قرار می‌دهد خود را برای بهره‌برداری از آن تجهیز و آماده‌سازی کنیم.
بازار صادراتی را به خود وابسته کنیم: حفظ و نگهداشت بازار صادراتی از ایجاد بازار جدید اگر اولویت بیشتری نداشته باشد کمتر اولویت ندارد. هیچ بازار صادراتی که اکنون در آن حضور داریم،‌ نباید از دست برود. حفظ این بازارها اولویت کلیدی دارد و ‌آنچنان باید پیوند عمیق و تنگاتنگی برقرار گردد‌ که زیان از دست دادن بازار برای مقصد صادرات بیش از صادرکننده باشد. باید به عناصر فرهنگی بازار صادراتی تاکید کنیم. در برخی محصولات به خصوص کالاهای مصرفی،‌ باید محصول به جزيی از روزمره مردم تبدیل شود‌ و با ایجاد پیوندهای مشترک چه با مردم محلی چه با دولت محلی سطح بالایی از ارزش‌های مشترک ایجاد کنیم.
بازاریابی صادراتی را جدی بگیریم: مدل‌های بازاریابی و نیازسنجی صادراتی بسیار متفاوت از حضور در بازار محلی است. باید در سطح فرد، ‌شرکت،‌ صنعت و دولت آموزش هایی با رویکرد جذب و نگهداشت بازار صادراتی ارایه دهیم. توسعه رویکرد تولید مشتری‌محور نیازمند جریان اطلاعاتی است که از سوی بازاریابان صادرات باید منشا گیرد.
نهادهای حامی در کشورهای هدف ایجاد و نهادهای موجود را تقویت کنیم: صادرکننده در کشور هدف باید مطمئن باشد می‌تواند از سوی حاکمیت حمایت‌های مورد نیاز را دریافت کند. این حمایت‌ها در حوزه‌های مختلف سیاسی،‌ اقتصادی،‌ حقوقی و... است. نهادهای قدرتمند می‌توانند حامی صادرکننده باشند. 
 زیرساخت‌های لازم را توسعه دهیم: برای صادرات باید انواع و اقسام زیرساخت‌ها فراهم باشد و مشکلات سخت‌افزاری آن باید مرتفع گردد. گاهی نیاز است زیرساخت‌ها ایجاد شود و گاهی باید زمینه‌های لازم فراهم باشد تا هنگام نیاز از زیرساخت های موجود در بازار صادراتی فعال اقتصادی در کمترین فرصت بهره‌مند گردد. کاهش هزینه بهره‌گیری همزمان با ارتقاي ارائه کیفیت زیرساخت ها باید به صورت دایمی رصد شود. صادرکننده نبايد دغدغه زیرساخت داشته باشد و هرکجا و هر زمان باید محیط مناسبی برای بهره‌گیری از امکانات مختلفی مانند سیستم حمل و نقل نظام مالی نظام بیمه‌ای برایش فراهم باشد.
زنجیره تامین و توزیع را به صورت چابک برنامه‌ریزی و ایجاد کنیم: حتی اگر همه زیرساخت‌های ما فراهم باشد اما نرم‌افزار کافی برای بهره‌برداری از آنها وجود نداشته باشد محکوم به شکست هستیم. ایجاد هماهنگی و انسجام و وجود برنامه عملیاتی برای بهره‌برداری از زیرساخت‌های موجود در بازار صادراتی که مختص آن بازار طراحی شده است، باید به سهولت و در کمترین زمان ممکن برای صادر کنندگان فراهم گردد. 
امکان صادرات را برای همه فعالان اقتصادی فراهم کنیم: آموزش بدهیم و خدمات پشتیبان را به نحوی طراحی کنیم که هر فعال اقتصادی که توانایی تولید یا توسعه یک محصول رقابت‌پذیر داشت وسوسه شود محصول خود را صادر کند. تنوع در محصول و صادرکننده می‌تواند فرصت بی‌نظیری برای حضور در بازار صادراتی و حتی شکار فرصت‌ها باشد.  
صادرات خدمات را در کنار صادرات کالا مورد توجه قرار دهیم: در برخی حوزه‌ها ارزش افزوده صادرات خدمات قابل مقایسه با صادرات کالا نیست، ایران کشوری است که به دلایل مختلف می‌تواند صادرکننده خدمات باشد. ساختار پشتیبان و فضای کسب و کار برای صادرکنندگان خدمات باید در سطوح مختلف کلان مورد باز طراحی قرار گیرد و صادرات خدمات به عنوان یک پیشران هدف‌گذاری گردد.
و نهایتا مقررات حقوقی و قانونی را تسهیل کنیم: الگوی صادرات برآمده از برنامه راهبردی اقتصادی کشور، محور تنقیح قوانین و مقررات قرار گیرد و نظام اقتصادی کشور براساس آن جهت‌گیری نماید. بستر حقوقی و قانونی پاشنه آشیل صادرات است.
این فهرست اصول،‌ الزامات و پیش نیازهایی که برای صادرات باید رعایت شوند بسیار مفصل است. هر چند حتی اگر همه این  موارد را لحاظ کنیم بازهم تا شرایط تولید در کشور سر و سامان نگیرد و تولید رقابت‌پذیر نشود و ارتباط با مقاصد و کشورهای صادراتی هدف، پایدار نگردد، همچنان رویای صادرات خواب هر شب ما خواهد بود.
 برای پاسخ به دغدغه صادرات با اجماع همگانی و پذیرش اصل «رقابت در بازار صادراتی حرف اول را می‌زند» باید آغاز کنیم و با طراحی یک برنامه راهبردی با اهدف مشخص قابل دسترس، با لحاظ منابع دراختیار و توجه به محدودیت ها و عملیاتی‌سازی این برنامه به صورت یکپارچه و منسجم انتظار داشته باشیم به مرور در صادرات توانمند گردیم.