موزه‌ها، رقابت و همكاري
سارا كريمان
امروزه كمترين ترديد در اهميت نقش و كاركرد اجتماعي موزه‌ها، در حوزه‌هاي مختلف علمي، فرهنگي وجود دارد. در ارزيابي وضعيت فرهنگي و جايگاه جهاني هر شهر يا كشور، يكي از معيارهاي قضاوت، تعداد، نوع و ميزان مخاطبان موزه‌هاي آنان است. معيار كميت به سرشماري عددي موزه‌ها معطوف است و كيفيت بستگي به محتوا و عملكرد موزه دارد. تعداد گردشگران و بازديد‌كنندگان موزه‌هاي هر كشور مي‌تواند يكي از شاخص‌هاي توسعه‌يافتگي باشد. وجوه متعدد و گوناگون صنعت گردشگري با هر نگرش، به نوعي با موزه‌ها ارتباط پيدا مي‌كند. امروزه هزاران موزه در سطح جهان به فعاليت مشغول هستند و اين جنبه وجودي آنها به حدي حائز اهميت است كه چنانچه مشكلي براي هر كدام از آنها به وجود آيد حساسيت و واكنش جهاني را به دنبال خواهد داشت. اين واكنش مهم‌تر از هر اتفاقي براي هر ساختار سياسي، اجتماعي يا فرهنگي ديگر است. از جمله دلايل اين جايگاه مهم و رفيع براي موزه‌ها شخصيت و اهميت هر كدام از آنها به تنهايي است. يعني هر موزه واجد هويت منحصر‌به فرد و ويژه‌اي است كه بخشي از فرهنگ بشري را به دوش مي‌كشد. در حوزه دانش مطالعات موزه و در راستاي شناخت اين نهاد مراكز علمي ناگزير از نوعي دسته‌بندي موزه‌ها هستند. اين دسته‌بندي‌ها به دليل تنوع موزه‌ها از پيچيدگي‌هاي زيادي برخوردار است و در نتيجه به روش‌ها و ديدگاه‌هاي گوناگون شكل مي‌گيرد. به عنوان مثال موزه‌هاي باستانشناسي، موزه‌هاي دانشگاهي يا موزه‌هاي صنعتي گونه‌هايي از دسته‌بندي موزه‌ها هستند كه با كمي تامل نمي‌توانند خيلي دقيق باشند زيرا گستره اين علوم خود نامتناهي است. شوراي بين‌المللي موزه‌ها International Council of Museums يا به اختصار (ICOM) تنها سازمان تخصصي موزه‌اي و موزه‌داران در سطح جهاني است كه به ارتقا و محافظت از ميراث‌هاي طبيعي و فرهنگي كنوني و گذشته، محسوس و نامحسوس، مي‌پردازد. اين سازمان مردم‌نهاد كه در سال ۱۹۴۶ پايه‌گذاري شد تقريبا ۳۰،۰۰۰ عضو در ۱۳۷ كشور جهان دارد. ايكوم با حدود 30 كميته تخصصي شورايي فراگير در مورد موزه‌ها است. شروع فعاليت ايكوم در ايران به سال 1950 بازمي‌گردد. با وجود اين كميته‌ها يا دسته‌بندي‌ها بر مباني مختلف، به جرات مي‌توان گفت كه موزه‌ها به صورت انفرادي هر كدام به مثابه جزاير متفرق فرهنگي هستند. هرچند اين جزاير در ارتباط دايم با يكديگر به سر مي‌برند اما از آنجا كه شاخصه ارزيابي حركت، بررسي وضعيت حداقل دو ساختار نسبت به همديگر است در نتيجه رقابت بين آنها مساله‌اي اجتناب‌ناپذير است. از يك منظر رقابت اساس وجودي هر ساختار زنده است و رفتار غير رقابتي فقط براي جامدات خالي از حيات متصور مي‌شود. اما چنانچه در بالا گفته شد تحليل رقابت بين ساختارهايي كه به لحاظ ماهيت هر كدام يگانه هستند كار ساده‌اي نيست يا حداقل نبايد آن را ساده انگاشت. يكي از شاخصه‌هاي ارزيابي رقابت به كميت بر‌مي‌گردد. مثلا تعداد آثار يك موزه يا متراژ و وسعت يا تعداد بازديد‌كننده. اما شاخصه‌هاي كمي با تمام اهميت، براي ارگان‌هايي كه هر كدام نقش حياتي دارند نمي‌تواند هميشه مصداق پيدا كند. ايكوم ايران در راستاي تقويت، بالا بردن انگيزه و بهبود عملكرد موزه همه‌ساله در روز جهاني موزه اقدام به بررسي و برگزاري مسابقه‌اي ميان همه موزه‌هاي كشور مي‌كند. اين مسابقه بر اساس دسته‌بندي‌هاي چندگانه انجام مي‌شود و تا حدود زيادي مجموعه ساختار و فعاليت تمامي موزه‌ها را دربر مي‌گيرد. جدا از اين مسابقه و مراسم رسمي كه تنها فعاليت گروهي همه موزه‌هاي كشور است، هر موزه در تلاش است تا با اجراي برنامه‌هاي توسعه و تقويت جايگاه اجتماعي خود نقش پررنگ‌تري را در جامعه ايفا نمايد كه از نظر نگارنده اين اقدامات به نوبه خود نوعي رقابت است. بي‌توجهي يا كوتاهي كاركنان و دست‌اندركاران هر موزه به مساله رقابت مي‌تواند چراغ وجودي هر موزه را كم‌سو يا خاموش كند. و اين به منزله مرگ يك ارگان حياتي از ساختار اجتماع است. ناگفته پيداست رقابت بين موزه‌اي هيچ‌گونه منافاتي با همكاري‌هاي بين بخشي ندارد و حتي خود توسعه روابط موزه و گسترش همكاري‌ها بين موزه‌هاي مختلف شاخصي رقابتي است.