به‌واسطه كمبود منابع آبي رخ خواهد داد
تنش‌هاي آبي عراق با همسايگان
آرمين منتظري
چهار سال پيش نهري كه در روستاي الحمرا عراق جاري بود خشك شد. حالا همه درختان روستا ازبين رفته‌اند. عبدالله كامل كه در اين روستا محصولات مركبات برداشت مي‌كرد، از كار بيكار شده است. كشاورزان اين منطقه درنتيجه بي‌آبي به حفر چاه‌هاي عميق روي آوردند اما به آب‌هاي شوري رسيدند كه براي كشاورزي مناسب نبود. اين آب شور همه درختان و محصولات آنها را خشك كرد. عبدالله اناري را از يكي از درخت‌ها چيد و با فشار دادن آن، انار از وسط تركيد و دانه‌هاي رنگ و رو رفته و خشكش به روي زمين ريختند. عبدالله مي‌گويد: «اين دانه‌ها ديگر خوراكي نيستند. زمين‌هاي اطراف روستا كه زماني مزرعه و باغ بودند سال‌ها است كه به بيابان تبديل‌شده‌اند و نهري كه از وسط روستا مي‌گذشت حالا خندقي بيش نيست. من هم مجبور شدم كشاورزي را كنار بگذارم. به دليل نبود آب مجبور شدم به دنبال شغل ديگري بگردم.»
زندگي هفت ميليون نفر عراقي به دليل نبود منابع آبي به خطر افتاده است. افزايش دما، كاهش ميزان بارش و فقدان دسترسي به آب‌هاي روان خطر مواجهه با قحطي شديد در عراق را افزايش داده است. تغييرات آب و هوايي يكي از فاكتورهايي است كه موجب بيابان‌زايي و قحطي در عراق شده و كاهش سطح آب رودخانه‌هاي دجله و فرات نيز اين شرايط را وخيم‌تر كرده است. مقامات عراقي مي‌گويند كه كاهش سطح آب رودخانه‌هاي دجله و فرات به‌واسطه سد‌هايي است كه در تركيه و ايران و در بالادست اين رودخانه‌ها احداث شده است. البته اين دو كشور نيز به‌واسطه خشكسالي‌ها براي تامين آب مورد نياز جمعيت خود در شرايطي بحراني به‌سر مي‌برند. به طور كلي بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه آبي كه بالادست رودخانه‌هاي دجله و فرات به عراق سرازير مي‌شود تا 50درصد كاهش يافته است.
يكي از مهم‌ترين فاكتورهاي كاهش سهم عراق از آب دجله و فرات و شدت يافتن خشكسالي در اين كشور به پروژه سدسازي بازمي‌گردد. اين پروژه كه «پروژه بزرگ آناتولي» نام دارد چندين سال است كه در جريان است و دولت تركيه قصد دارد در چارچوب اين پروژه 22 سد و 19 نيروگاه آبي در مسير رودخانه‌هاي دجله و فرات احداث كند. براساس آنچه رسانه‌هاي دولتي عراق اعلام كرده‌اند، وزارت منابع آبي اين كشور يك تفاهم مشترك را در ماه اكتبر با تركيه امضا كرده تا عراق بتواند براساس آن سهم منصفانه‌اي از آب دجله و فرات دريافت كند. اقدام ديگري كه عراق صورت داده اين است كه روند تنظيم شكايتي از ايران را به لاهه آغاز كرده است. عراق معتقد است كه همكاري‌هاي ميان بغداد و تهران درخصوص سهم عراق از آب‌هاي مرزي بين دو كشور به‌واسطه برگزاري انتخابات عراق و شكل گرفتن دولت جديد در ايران متوقف شده است و عراق آب مورد نيازش را از سمت ايران دريافت نمي‌كند. هرچند ايران معتقد است كه مشكل عراق به ضعف زيرساخت‌هاي آبي‌اش و سد‌سازي‌هاي تركيه در بالادست دجله و فرات مربوط مي‌شود.
كارشناسان معتقدند شرايط بحراني منابع آبي در عراق موجب شده است كه خطر بالقوه تنش‌هاي آبي ميان كشورها در منطقه به‌وضوح مشاهده شود. كارشناسان معتقدند فشاري در جريان برداشت آب از منابع آبي منطقه صورت مي‌گيرد بسيار بيشتر از ظرفيت منابع آبي است. فابريزيو اورسيني، مشاور يك ان‌جي او بين‌المللي كه در عراق فعال است، مي‌گويد: «علاوه بر كاهش سطح آب در عراق، بسياري از عراقي‌ها با مشكلاتي نظير آلودگي منابع آبي و ميزان زياد شوري اين منابع دست‌وپنجه نرم مي‌كنند. براساس گزارشي كه سازمان ديد‌بان حقوق بشر منتشر كرده، در سال 2018، 118 هزار عراقي به‌واسطه نشانه‌هايي از بيماري‌هاي مرتبط با مصرف آب آلوده در بصره تحت درمان قرار گرفته‌اند. از ميان رفتن منابع آبي، كيفيت بسيار پايين آب و نبود يك رويكرد جامع براي حل اين بحران مي‌تواند به‌راحتي زمينه‌هاي بي‌ثباتي را در عراق فراهم كند. اورسيني مي‌گويد: «در آينده نزديك بسياري از درگيري‌هاي آبي به دلايلي كه ذكر شد، امكان وقوع خواهند داشت. تغييرات آب و هوايي نيز به‌شدت بحران افزوده و تهديد‌هاي جديدي ايجاد كرده است.»
درگيري‌ها، مانع دسترسي به منابع آبي
ده‌ها سال جنگ و ناامني در عراق موجب شد كه بسياري از زيرساخت‌هاي آبي اين كشور تخريب شود. حمله داعش به عراق نيز موجب شد دسترسي بسياري مناطق به منابع آبي قطع شود. ايوب تعنون، فعال اجتماعي در موصل به الجزيره مي‌گويد: «بين سال‌هاي 2014 تا 2017 كه داعش به عراق حمله كرد، دسترسي موصل به منابع آبي به‌شدت كاهش يافت. درنتيجه بمباران‌ها ما مجبور شديم به سمت حفر چاه‌هاي عميق روي بياوريم.» تعنون توضيح مي‌دهد كه مردم موصل علاوه بر تجربه كمبود آب، با خطر مرگ‌آور جمع‌آوري آب از ديگر نقاط روبه‌رو بودند. او مي‌گويد: «بسياري از مردم وقتي در حال جمع‌آوري آب از رودخانه و چاه‌هاي عميق بودند به‌واسطه بمب‌هاي داعش يا بمباران‌هاي نيروهاي ائتلاف كشته شدند. بنابراين براي اينكه جان مردم حفظ شود و كشته نشوند، ما به حفر چاه‌هاي عميق روي آورديم.» علاوه بر اين حفر چاه‌ها موجب مي‌شود مردم براي تهيه آب از شهر خارج نشوند چراكه بسياري از لوله‌هاي آب‌رساني شهري به‌واسطه درگيري‌ها از بين رفته بود. البته بسياري از مردم موصل نيز بودند كه ترجيح دادند شهر را ترك كنند. درنتيجه بسياري از روستايي كه دچار بحران آب بودند، خالي از سكنه شدند. براساس گزارشي كه آژانس مهاجرات سازمان ملل منتشر كرده، در سال 2019، بيش از 21 هزار نفر از مردم عراق كه در نواحي مركزي و جنوبي اين كشور زندگي مي‌كردند آواره شدند، چراكه دسترسي به آب پاكيزه نداشتند. اين آژانس گزارش كرده كه خطر آوارگي به دليل كمبود منابع آبي در عراق همچنان بالا است، چراكه انتظار مي‌رود بحران آب در عراق همچنان ادامه‌دار باشد. بيم اصلي اين است كه اگر سطح آب رودخانه‌هاي دجله و فرات همچنان رو به كاهش باشد، آينده بحران آب در عراق بسيار خطرناك خواهد شد. در حال حاضر مناطقي نظير كردستان عراق نيز با بحران آب مواجه هستند. مهاجرت ميليون‌ها عراقي به نواحي ديگر به دليل كمبود منابع آبي الگوي پراكندگي جمعيتي و استفاده از منابع در اين كشور را به طور كلي برهم خواهد زد، چراكه اگر كمبود آب وجود داشته باشد، در پي آن امنيت غذايي و دسترسي مردم به منابع غذايي نيز كاهش خواهد يافت. يكي ديگر از مشكلات عراق، سوءمديريت و نبود برنامه‌ريزي در حوزه آب است. عراق در اين خصوص به استراتژي نياز دارد. سوءمديريت فقدان سياست جامع، فقدان سياست‌گذاري‌هاي آبي و نبود چارچوب‌هاي حقوقي و قانوني در اين زمينه يكي از بزرگ‌ترين مشكلات عراق درخصوص مواجهه با بحران آب است.
در ماه اكتبر رسانه‌هاي دولتي عراق از استراتژي وزارت منابع آبي عراق براي فصل خشكي كه پيش است خبر دادند. دبيركل مركز ملي مديريت منابع آبي عراق اعلام كرده است كه بخش كشاورزي دچار كمبود منابع آبي است و براي مديريت منابع آبي طرحي در دست اقدام است. البته وزارت منابع آبي عراق توضيح بيشتري درباره اين استراتژي نداد و هيچ اطلاعاتي از مذاكرات بين‌المللي براي حل مشكل عراق منتشر نكرد.
اورسيني معتقد است كه بسياري از موضوعات مربوط به مديريت منابع آبي را بايد در سطح محلي مشاهده كرد. او معتقد است كه نحوه استفاده از آب در بخش كشاورزي و شهري به‌هيچ‌وجه با مقدار آبي عراق در حال حاضر و در آينده از آن برخوردار خواهد بود، تطابق ندارد.» ايوان خدير هماهنگ‌كننده پروژه‌هاي زيستي ان‌جي‌او People in Need كه در عراق فعال است معتقد است كه بايد سطح آگاهي‌هاي مردم عراق درخصوص نحوه استفاده از منابع آبي افزايش يابد. او مي‌گويد: «كشاورزان عراقي در بسياري از موارد نظير استفاده از كودهاي كشاورزي، ناآگاه هستند. استفاده نادرست از كودهاي كشاورزي به آلوده شدن آب‌هاي زيرزميني خواهد انجاميد.» البته به گفته خدير، سازمان محلي و بين‌المللي در عراق به‌شدت مشغول كارند تا با اين ناآگاهي‌هاي مبارزه كنند. خدير مي‌گويد سازمان خودش در كنار برنامه جهاني غذا وابسته به سازمان ملل متحد در حال كار روي بازسازي كانال‌ها، پمپ‌ها و شبكه‌هاي آبياري هستند تا از كشاورزاني كه در صلاح‌الدين عراق مشغول كشت و زرع هستند، حمايت كنند. علاوه بر اين فضاهاي گلخانه‌اي و آموزش‌هاي مرتبط با كشاورزي با درنظر گرفتن تغييرات آب و هوايي به كشاورزان ارايه مي‌شود. هر چند او معتقد است كه براي آموزش بيشتر كشاورزان و كاهش هدر رفت آب در بخش كشاورزي اين سازمان‌ها به كمك‌هاي بيشتري نياز دارند. براي اينكه آبياري قطره‌اي در بخش كشاورزي عراق همه‌گير شود به كمك‌هاي دولت نياز است و دولت بايد كود ارزان‌قيمت دراختيار كشاورزان قرار دهد. تحقيقاتي كه درباره استفاده از سامانه‌هاي آبياري قطره‌اي و آبپاشي در عراق انجام شد نشان داد كه استفاده از اين سامانه‌ها هدر رفت آب را تا 50درصد كاهش داده است و حالا كشاورزان براي آبياري مزارع خود تنها به نيمي از آبي نياز دارند كه درگذشته مصرف مي‌كردند. البته به‌رغم همه مشكلات هنوز كشاورزان عراقي به آينده اميدوارند. عبدالله كمال مي‌گويد: «من اميد زيادي به عراق دارم. ما نياز به هيچ خدمات ديگري نداريم. ما فقط آب مي‌خواهيم. همه زندگي من و خانواده‌ام وابسته به آب است.»
زندگي هفت ميليون نفر عراقي به دليل نبود منابع آبي به خطر افتاده است. افزايش دما، كاهش ميزان بارش و فقدان دسترسي به آب‌هاي روان خطر مواجهه با قحطي شديد در عراق را افزايش داده است. تغييرات آب و هوايي يكي از فاكتورهايي است كه موجب بيابان‌زايي و قحطي در عراق شده و كاهش سطح آب رودخانه‌هاي دجله و فرات نيز اين شرايط را وخيم‌تر كرده است. مقامات عراقي مي‌گويند كه كاهش سطح آب رودخانه‌هاي دجله و فرات به واسطه سد‌هايي است كه در تركيه و ايران و در بالادست اين رودخانه‌ها احداث شده است. البته اين دو كشور نيز به واسطه خشكسالي‌ها براي تامين آب مورد نياز جمعيت خود در شرايطي بحراني به سر مي‌برند. به طور كلي بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه آبي كه بالادست رودخانه‌هاي دجله و فرات به عراق سرازير مي‌شود تا 50درصد كاهش يافته است.