من كيستم و تو كيستي: شرحي بر مجموعه شعر بلور تنفس پاول سلان و دو مقاله ديگر هانس گئورگ گادامر
بخوانيد، بارها و بارها بخوانيد
مهميترا عباسزاده
به تازگي، يكي از مهم‌ترين آثار هانس گئورگ گادامر، از فيلسوفان بنام آلماني كه وجه عملي هرمنوتيك فلسفي او را نشان مي‌دهد، توسط انتشارات مولي منتشر شده است. در اين كتاب كه شرحي است بر بخش يكم از كتاب ششبخشي مجموعه شعر «بلور تنفس» پاول سلان، 21 شعر دشوار، پيچيده و هرمسي او بدون استناد به هيچ فرهنگنامهاي شرح داده شده است. يكي از مشكلات مهم خوانندگان شعرهاي پيچيده، دستيابي به يك فهم است. اساسا در درجه اول مهم نيست كه فهم ما تا چه اندازه درست است يا نه و اين يك تلاش بيهوده است كه مولف يا شاعر به عنوان معيار درستي فهم درنظر گرفته شود. گادامر، همانطوركه در كتاب ارزشمند خود «حقيقت و روش» توضيح مي‌دهد، اساس فهم را بر نيت متن استوار مي‌كند نه بر نيت مولف. به عبارتي ديگر، آنچه در فهم شعر اهميت دارد اين است كه بفهميم متن چه مي‌خواهد بگويد، نه آنكه مولف چه مي‌خواسته بگويد. تلاش مهم گادامر اين است كه در زماني كه ما يك متن را نميفهميم، چگونه بايد با آن برخورد كنيم. آيا بايد به دنبال جمع‌آوري اطلاعات در مورد زندگي خصوصي يا خصوصيات شخصي مولف باشيم. چه كسي تعيين مي‌كند معناي شعر چيست و آيا اساسا كسي حق دارد اطلاعاتي را براي خوانندگان شعر توضيح دهد و آنان را از سردرگمي دربياورد؟
ما همواره در شعر غنايي با واژگاني مانند «من» و «تو» مواجه ميشويم. چه كسي ميداند كه اين من و تو كيست. آيا هميشه اين من به معناي منِ شاعر است و يك منِ شخصي است. آيا اين تو همواره به يك تويي كه در رابطه با شاعر است اطلاق مي‌شود. گادامر در كتاب «من كيستم و تو كيستي» پاسخهاي قانعكنندهاي براي مخاطبان شعر - به عنوان يكي از متون همواره پيچيده - ارايه مي‌دهد. مادامي كه مجوز استفاده از اطلاعات بيرون از شعر (مانند زندگي خصوصي، علايق شاعر، رخدادهاي تاريخي) از خود شعر صادر نشود، ما مجاز نيستيم كه گوشهاي خود را نسبت به كلمات درون شعر سنگين كنيم. تمام آن چيزي كه بهظاهر پيچيده مينمايد، تنها كوشش خواننده را ميطلبد كه با پيگيري روابط بين كلمات بتواند به يك حقيقت شدني يا يك فهم نسبي دست يابد.
گادامر براي فهم هر يك از ما نسبت به شعر ارزش قائل است. هيچ روش و اسلوب علمي نمي‌تواند ادعا كند كه تمام چيزهايي كه يك متن مي‌خواهد بگويد را ميفهمد. بنابراين، براي فهم شعرهاي دشوار راهي جز خوب خواندن خود شعر نداريم. «بخوانيد، بارها و بارها بخوانيد، سپس فهم به دست خواهد آمد.»
البته گادامر منكر استفاده از فرهنگنامه يا اطلاعات خاص نيست، بهويژه در مواردي كه اقتضاي متن باشد و بتواند يك جهتدهي درست براي فهمنده يا خواننده تعيين كند. ما شاهد هستيم كه خود گادامر در فهم شعر سلان دچار اشتباه مي‌شود و دليل آن را هم ناآگاهي از برخي واژگان تخصصي به‌كاررفته در شعر قلمداد مي‌كند.
«كتاب من كيستم و تو كيستي» به درستي از سوي هايدگر، جلد دوم كتاب «حقيقت و روش» نام گرفته است، به اين دليل كه ما به‌طور عملي مي‌توانيم به ارزيابي ادعاهاي گادامر در مورد حقيقت‌مند بودن هنر و چگونگي فهم شعر با كمترين استفاده از ابزارهاي علمي و روش‌شناسانه بپردازيم.
در سوي مقابل، گادامر تلاش تفسيري خود را متوجه شاعري مي‌كند كه يكي از چهره‌هاي درخشان شعر معاصر آلمان، بهويژه پس از جنگ جهاني دوم است. پاول سلان (1970-1920) كه به مدت 18 ماه در يكي از اردوگاه‌هاي كار اجباري اسير بوده و والدين خود را در طول سلطه رژيم نازيسم از دست داده، به عنوان نماينده شعر پس از آشوويتس لقب گرفته است. شعر مشهور «فوگ مرگ» او در مدارس آلمان تدريس مي‌شود و با وجود اينكه زاده شهر چرنوويتس از توابع روماني بود، زبان آلماني را به عنوان زبان شعر خود برگزيد و برنده دو جايزه مهم شعر آلمان (جايزه برمن 1958 و جايزه بوشنر 1960) شد. اشعار او پس از ريلكه، به عنوان دشوارترين شعر معاصر آلمان شناخته مي‌شوند و آدورنو وي را هرمسيترين شاعر معاصر آلمان لقب مي‌دهد. آنچه شعر او را غني و متفاوت ميسازد، تكيه بر منابع ديني (تورات)، عرفان يهودي (قبالا) و رخدادهاي تاريخي، بهويژه 20 ژانويه 1942 است. او بر زيست و تجربه شاعرانه تاكيد زيادي دارد و شعري كه سعي در كتمان واقعيت داشته باشد را ناموجود مينامد. «تنها دستهاي حقيقي شعرهاي حقيقي مينويسند.» او در طول دوران شاعري خود مدام در جست‌وجوي واقعيت و زخم واقعيت بود.
اما تلاش گادامر براي فهم سلان، به كتاب «من كيستم و تو كيستي» بسنده نمي‌شود و او در طول عمر پربار خود دو مقاله ديگر نيز در مورد پاول سلان در سال‌هاي 1975 و 1991 منتشر مي‌كند. او در مقاله نخست به شرح يكي از مسالهسازترين شعرهاي سلان ميپردازد و در مقاله دوم بر نحوه درست خواندن شعر و ارتباط آن با فهم تاكيد مي‌كند. كتاب «من كيستم و تو كيستي: شرحي بر مجموعه شعر بلور تنفس پاول سلان و دو مقاله ديگر» به ترجمه مازيار چابك از زبان آلماني در 520 نسخه به قيمت 90 هزار تومان به صورت جلد سخت (گالينگور) توسط انتشارات مولي در شهريور 1400 منتشر شده است.